yashar o‘spiringa qanday ta’sir qilganini tasawur qilish qiyin emas. Darhaqiqat,
asar bir itning hayoti va ko‘rgan-kechirganlari haqidagina emasdi. U, ta’bir
joiz bo‘lsa,
oddiy tushunchalar, hayot va muhabbat, to^g'rilik va adolat, zulm
va sadoqat haqida edi. Muallif itning har xil vaziyatda nima haqda o ‘ylashi,
nimani his qilishi mumkinligini farazan hal qiladi va uning o‘sha faraz
qilingan ichki olamida vujudga kelgan his-tuyg‘u, ehtiros va mayl-istaklarni
aks ettiradi, so‘zga aylantiradi.
Oq So‘yloq o‘z ixtiyori bilan, o ‘zi xohlab vahshiyona hayot tarzini
tanlamagan. Uni tabiat shunday yaratmagan, uning qismati emas — yovuzlik,
atrofidagi jamiki tirik jondan nafratlanmoq. Uni muhit,
tashqi omillarshu
yoMga boshlaydi — «muhit ongni shakllantiradi».
«...Odamlar mehribonroq bo‘lishganda, u sadoqatli it bo‘lib o‘sardi. Ammo
hammasi teskari bo‘lib chiqdi. Hayotda hech kim uni ayamadi, boshi alam
va kulfatdan chiqmadi va oqibat u yovuz, yaxshilik yoqmaydigan vahshiy
yirtqichga — o‘z hamzotlarining dushmaniga aylandi». Yoki mana bu holatga
e’tibor qiling: «Xushro‘y Smitning xo‘rlashlari uni shunchalar zada qilib
qo'ygan ediki, oqibat u ko‘r-ko‘rona
hamma narsadan, hatto odamlardan
ham nafratlanadigan ko‘yga tushdi».
Biz ming-minglab hikmatli kitoblar, o'tmish tajribalari, donolar o‘giti va
hayot tajribamiz tufayli havotning achchiqligi, umrning o ‘tkinchiligi,
xiyonatning og‘irligi, zulmning gunohligi, ezgulik, mehr-muhabbat, adolat,
saxovat, rahm-shafqatning inson rutbasiga yarashgulik uni yuksaltirishga
qodirligini juda yaxshi bilamiz.
Men ham endi-endi bilayapman, lekin oksha
19 yoshimda bunehalik aniq odilona mulohaza yuritolmaydigan yoshimda
shular haqida o‘qib tagiga yetolmay, qolaversa, yon-verimda men bilan birga
yashayotgan odamlai^a tushuntirib berolmay qiynalardim, xuddi ishq dardiga
yo'liqqan o ‘smir kabi chuqur xayolga tolib yuradigan b o lib qoldim,
qiynalardim, chunki men «Oq So‘yloq» qissasining muallifi bergan savollar,
aks ettirgan kuchli hayajonga esh voqea-hodisalar va ulardan chiqargan
xulosalar ustida bosh qotira boshlagandim, qisqasi, o‘smir
qalbining sokin
dunyosiga tashvish, ziddiyatli, qarama-qarshi chaqnoq xayollar, zug‘umkor,
sarkash iddaolar tom ma’nosi bilan bostirib kirgandi. «Qanday yashamoq
kerak?» Insoniyat paydo bolganidan beri bosh qotirib, tagiga yetolmagan
savolning iztiroblarini men Jek Londonning «Oq So‘yloq» qissasini o‘qigandan
keyingina vujudumda, qalbimda his qila boshladim.
Chindanam qanday yashamoq kerak. «Yo bolg‘a bo‘lib ko‘taril chunon,
yo shu bolaga ЬоЧ sandon». Zo‘r zolimga aylansa, sohibi aql haqir bo‘lsa,
oliyjanob odam faqir bo‘lsa — dunyoni nima asrab turibdi. Holbuki tosh
gavharni sindirishi turgan gap, lekin shunday boMmasligi uchun nima qilmoq
kerak, nimadan boshlamoq kerak?!
Barcha illatlarga xotima berish mumkinmi? Yo‘q! Lekin buni ramkaga
solish, zulm payini qirqish mumkin. Bu ulug‘ mehr,
rahmdillik, shafqat
orqali amalga oshiriladi.
Kitobda zulm, yomonlik, adolatsizlik tufayli ashaddiy yovuzga aylangan
Oq So‘yloq oliyjanob, to ‘g‘ri va halol odamlarning yurak harorati tufayli
mehribon, tanti, ezgulikka xizmat qilishga qodir jonivorga aylandi va u shu
tariqa ichki dunyosini zaharlab azob berayotgan illatlardan xalos bo‘ldi. Shu
bois, biz yeryuzini mehrasrab qoladi, degan kalomga ishonch hosil qilamiz:
«Bu hamzotlari bilan odamlarning nafratiga duchor bo‘lgan va doim hamma
bilan qirpichoq bo‘lib yurgan Oq So‘yloq juda tez, lekin bir yoqlama yetilib
borardi. Bunday hayot na mehr-shafqat, na erkalashga bir ehtiyoj uyg‘otardi
vujudida. Bilgani birgina qonun — zo‘rga
itoat et, zaifni ez, xo‘rla!» Mana
shu Oq So‘yloq asar oxirida ming balolar og‘ziga kirib chiqqandan keyin
ham havas qilgudek evrilishlarni boshidan kechiradi:
«...Shu muhit ta’sirida uning tiynatidagi shafqatsizlik o‘rnini yumshoqlik
egallay boshladi. Undan Skott Oq So‘yloq tabiatida mavjud bo‘lgan botiniy
alamining ichki qatlamlarida yashirinib yotgan, allaqachon quriyozgan
yaxshilik chechaklariga mehr-muhabbat naychasi orqali obi hayot baxsh
etar va niyatining ulug‘ligi va beminnatligi tufayli ko‘p narsalarga erishmoqda
edi».
Hayotda
yaxshini yomonga aylantirish, yomonni yaxshi inson qilib
tarbiyalashdan ming karra osonligini hammamiz bilamiz. Jek London buning
aksini amalga oshirish yo‘llarini shu jonivorlar hayoti haqidagi asarida ro‘yi-
rost ko‘rsatib bera oldi.
Men bu kitobni o‘z farzandingga, ukangga, jiyaningga taqdim etishingni
istar edim, birodar. Toki bundan 40 yil muqaddam birdan xayolchan bo‘lib
qolgan va hech bo‘lmasa xayolan zulm va adolatsizlik bilan kurashib yuradigan,
yordamga muhtoj bo‘lib, odamga yordam qo‘lini cho‘zishni o‘zicha baxt deb
biladigan darajaga yeta olgan o‘smir ko‘yiga tushsa, zora, jamiyat ham
kurashchan, ham odil, ham pok niyat bir o‘smir bilan boyisa.
Aziz kitobxon, meni mana shunday fikrlashga, o ‘ylash va qiynalishga
sabab bo‘lgan kishiga bag‘ishlayman ushbu kitobni. Ehtimol,
u mening
ko‘zlarimda, mening xulq-atvorimda o ‘zim sezmagan, atrofimdagilar
payqamagan xislatni ilg‘agandir va shuning uchun bir kun kelib shu asarni
sen o‘zbek kitobxoniga yetkazasan, demoqchi bo‘lgandir. Kim biladi, bu bir
taxmin, xayol. Lekin men bugun shuni amalga oshirdim. Agar asar tarjimasini
birovga bag‘ishlash joiz ko‘rilsa, men bu ishimni Husan aka Dadayevga
bag‘ishlayman.
Olim Otaxon
