Ontogenez va filogenez, ularning o’zaro bog’liqligi

Seversovning filembriogenez nazariyasi ontogenez bilan filogenez o`rtasidagi o`zaro qarama- qarshilik va bog`liqlikni ko`rsatib, uning dialektikasini namoyish etadi. Seversov ta’limoti Shmalgauzen, Matveyev va boshqalar tomonidan rivojlantirildi. Ular ontogenez yangilanishining yoki o`zgarishining asosiy yo`nalishlari, ularning ekologik-fiziologik asoslari, bu jarayonda funksiyaning roli, tur ichidagi o`zgarishlar hamda divergensiya sabablarini aniqlashga o`z e’tiborlarini qaratdilar. Chunonchi, Shmalgauzen forma hosil qilish jarayonida korrelyatsiya va koordinatsiyaning ahamiyatini ko`rsatdi. A.A.Paramonov evolyutsion rivojlanish uchun boshlang`ich material hisoblangan mutatsion va kombinatsion o`zgarishlar ontogenezning turli bosqichlarida ro`y berishini, lekin ulardan faqat tanlanish nazoratida bo`lib, forma hosil qilish jarayonida qatnashgan o`zagarishlar filembriogenetik ahamiyatga ega ekanligini ta’kidladi.

Neoteniya. Evolyutsiya jarayonida faqat organlarning emas, balki bir butun organizmning embrional rivojlanishida ham ajdodlar rivojlanishidan farq qiladigan o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ko`p hollarda rivojlanishning boshlang`ich yoki o`rta bosqichlari keyingi bosqichlarini siqib chiqaradi. Natijada bunday o`zgarishlar ontogenezning ilgariroq tugallanishiga sabab bo`ladi. Ontogenetik rivojlanishda qisqaradigan yoki tushib qoladigan bosqichlar funksiyalarini undan oldingi bosqichlar bajaradi. «Uzilib qoladigan» mana shunday ontogenez neoteniya nomi bilan yuritiladi. Neoteniya ko`pincha organizmlarning lichinka holida rivojlanishiga sabab bo`ladi. Masalan, yassi chuvalchanglar, qisqichbaqasimonlar, hashoratlar, amfibiyalardan – tritonlar, salamandralarda jinsiy voyaga yetish lichinka bosqichida, ya’ni metamorfozgacha amalga oshadi. Bunday o`zgarishlar uzoq davom etgan tarixiy rivojlanishda muhitning o`zgarishi va yuqoridagi hayvonlar raqib formalarining paydo bo`lishi tufayli yuz bergan. Neoteniya o`simliklarda ham uchraydi. Masalan, uni lemnalar oilasiga mansub o`simliklarda yaqqol -Lemnaceae voyaga etgan formalardan emas,balki uning murtagidan kelib chiqqan, ya’ni evolyutsiyasi neoteniya yo`li bilan borgan. Suvda o`suvchi bu o`simlikning tuzilishi shu qadar soddalashib ketganki, oqibatda ular gulli o`simliklarga nisbatan ko`proq suvo`tlarga o`xshash bo`lib qolgan. Pistia suvda suzib yurib hayot kechiradigan mayda o`simlik bo`lib, tropiklarda keng tarqalgan. Yetilganda u lemnaga mutlaq o`xshamaydi. Chunki unda kichik poya, barg, ildiz kabi vegetativ organlar bo`ladi, xolos. Urug`ining tuzilishi, unishida, murtaklik holatida, lemnalar bilan Ristia o`rtasida ko`p o`xshashlik namoyon bo`ladi.