Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

104
28.4-mashq. 
Matnni o‘qing. Muallifning so‘z mas’uliyati ifodalangan asosiy fikriga 
mos maqollar topib yozing.
So‘z so‘ylashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak. Tuzilgan jumlani 
yozuvchining o‘zigina tushunib, boshqalarning tushunmasligi katta ayb. Asli yozuvchilik 
aytmoqchi bo‘lgan fikrni hammaga barobar anglata bilishda, oraga anglashilmovchilik 
solmaslikdadir.
Qalam – o‘qlog‘i, adabiyot – ketmon bozori emas. Yo‘sinsiz ravishda xotiraga kelgan 
har bir so‘zdan jumlalar to‘qimoq fazilat sanalmaydi. So‘z qolip, fikr uning ichiga qo‘yilgan 
g‘isht bo‘lsin, ko‘pchilik xumdonidan pishib chiqqach, yangi hayot ayvoniga asos bo‘lib 
yotsin. 
(Abdulla Qodiriy)
Tilimizda uch xil 
tom
so‘zi bor. Ikkitasining ma’nosi ko‘pchiligimizga yaxshi tanish: 
uyning tomi, kitobning tomi (jildi)
. Sarlavhadagi 
iborada bu ikki 
tom
so‘zi qatnashmagan. U boshqa 
bir omonim. U arab tilidan kirgan tom so‘zi bo‘lib, 
asliyatda 
to‘la, to‘liq, butun; mukammal 
ma’nosini 
bildiradi. O‘zbekchada 
to‘la, to‘liq, butunlay, tamomila
ma’nolarida qo‘llanadi:
Tom ma’noda, tom ma’nosi bilan
kabi iboralarda 
ham ana shu 
tom
so‘zi ishlatilgan. Bunda 
to‘liq, chin
ma’no nazarda tutiladi.
Qulog‘i tom bitmoq
birikmasi quloq tamoman bitganini, eshitish qobiliyati 
yo‘qolganini bildiradi. Bu ibora bo‘yicha ba’zan etimologiya variantlari ham uchrab 
turadi: 
“tom ostida qolgan odamning qulog‘i eshitmay qoladi, shuning uchun tom bitdi 
deyilgan”
deganga o‘xshash. Bu xato, albatta. 
(daryo.uz)
TI
L S
ANDIG
‘I
28.5-mashq. 
Zehningni ishga sol!
1. “Butun zamin-u osmon uyquga cho‘mgan. Bo‘ronlar tinib, to‘fonlar to‘xtagan