Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

QO‘SHMA GAPLAR USLUBIYATI
23.1-mashq. 
Mant asosida majoziy ma’nolardagi birliklarni o‘qituvchingiz yordamida 
toping va ularga mos izoh tayyorlang.
Namuna: 
mehmonxona – dunyo, inson umri.

---

83
Ayyuhannos so‘zi arab tilidan kirgan, asliyatda ey odamlar degan ma’noni anglatadi. 
“O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”da ko‘rsatilishicha, arabchada 
ey
undovini ifodalovchi 
ayyuha
so‘zi, 
al-
aniqlik artikli va odamlar ma’nosini bildiruvchi 
nas
so‘zidan tarkib 
topgan.
Bu so‘z o‘zbek tilida ikki xil ma’noda qo‘llanadi:
1. Olomonga, to‘daga qarata qilinadigan xitob, nido.
2. Shovqin-suron, hayqiriq; dod-faryod.
Ayyuhannos solmoq iborasi baqiriq-chaqiriq, dod-faryod bilan boshiga ko‘tarish 
ma’nosini anglatadi.
Qadimda jarchilar odamlarga 
ayyuhannos (ey odamlar!)
so‘zi bilan murojaat qilgan. 
Jarchi baland ovozda, baqirib gapirishga majbur, chunki so‘zlarini ko‘pchilikka yetkazishi 
kerak. U birinchi bo‘lib ishlatadigan 
ayyuhannos
so‘zi keyinchalik baqir-chaqir qilish, 
shovqin ko‘tarish holatlariga nisbatan ham qo‘llana boshlagan.
23.4-mashq. 
Rasmni tomosha qiling. 
Aslida
tushunchasiga munosabat bildiring. 
AYYUHANNOS – JARCHINING XITOBI
TI
L 
SANDIG
‘I

---

84
Topshiriq. 
Matnni o‘qing. Unga sarlavha toping. Matnda yashiringan ramzlarni aniqlab, 
o‘z xulosangizni yozing.
Zulqarnayn yarim kecha o‘z qo‘shini bilan bir g‘ordan o‘tib borar ekan, “Oyog‘ingiz 
ostida uchragan narsalardan olib keting”, – deya amr qildi. Qo‘shindagilardan bir guruhi: 
“Ko‘p yurdik, juda charchaganmiz, endi kechasi bilan oyog‘imizdagi narsalarni ham 
yig‘amizmi?” – deb hech nima olmadilar. Ikkinchi bir guruh: “Qo‘mondonimiz aytgan ekan, 
bir oz to‘play qolaylik, buyruqqa qarshi chiqmaylik”, – deb ozgina narsa oldilar. Uchinchi 
guruh esa: “Qo‘mondon bejiz bunday demadi, bunda qandaydir hikmat bo‘lishi kerak”, – 
deya to‘rvalarini to‘lguncha qo‘lga ilingan narsalar bilan to‘ldirdilar. 
Kun yorishganda qarasalarki, oltin konining yonidan o‘tishibdi. Oyoqlariga tekkan 
narsalar oltin ekan. Buni bilganlarida esa, hech narsa olmagan birinchi guruh: “Eh, nega 
olmadik- a! Nega qo‘mondonimizning gapiga kirmadik? Bitta bo‘lsa ham olsaydik”, – deb 
pushaymon bo‘ldilar. Ozgina olgan ikkinchi guruhdagilar: “Eh, yana ozgina olsak edi. 
Cho‘ntaklarimizni, xaltalarimizni to‘ldirsak bo‘lar ekan” ,– deb qolishdi. Ko‘p olgan uchinchi 
guruh esa: “Koshki keraksiz narsalarimizni tashlab yuborsaydik, Hamma narsalarimizni 
to‘ldirsaydik. Bundan ham ko‘proq olib qolsaydik...” – deya ko‘p olganlariga qaramay baribir 
xafa edilar. 
Hikmat 
Qanoat qo‘rg‘ondir – yerga kirsang, nafs yomonligidan qutulasan. 
Tog‘likdir u – yerga chiqsang, dushman va do‘stga qaramlikdan xalos bo‘lursan.
(Alisher Navoiy)