Ona tili umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-sinfi uchun darslik

Mustaqil 
bajaraman
Topshiriq. 
She’rni o‘qing. O‘zingiz va yon atrofingizdagilar nutqida ishlatiladigan 
ma’nosiz birliklar ro‘yxatini tuzing.
NUTQ HAQIDA
Har so‘zida “bu”, “anu”,
“Haligi”, “so‘ng”, “anaqa”,
“Bu-bu” deydi – nima bu?
“Unaqa”si – qanaqa?
Tiliga kelib qolgan
So‘zdan qayta olmasa,
“Bu” qo‘shmasdan savolga
Javob ayta olmasa.
Gohi qovushmay so‘zi,
Gapidan to‘xtab qolsa.
Yaxshi bilsa ham o‘zi,
Zo‘rg‘agina “3” olsa.
O‘zingiz o‘ylab ko‘ring,
Nima bu, qanaqasi?
Qachon qilar O‘tkirning
“Nima”, “bu”, “anaqasi”?
Odatlanganman, deding,
To‘g‘ri, hamma gap shunda.
Lekin axir, o‘z tiling
O‘zingga bo‘ysunsin-da.
To‘g‘ri, aniq gap tuzib,
Javob bergin so‘roqqa.
Xizmat qilsin har so‘zing
Fikringni to‘latmoqqa.
Mazmun nomli mo‘ljalga
So‘z otilgan o‘q bo‘lsin.
Nishonga tegmay qolgan
Bitta o‘q ham yo‘q bo‘lsin.
Do‘stim O‘tkirjon, buni
Yodingda tut har doim,
Otashin notig‘ini
Minbarlar kutar doim.
( Erkin Vohidov)

---

81
Topshiriq. 
Matnni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ko‘chma ma’nosi bo‘yicha o‘z 
fikr-mulohazalaringizni bildiring.
Bir guruh ulfatlar tijorat maqsadida chet elga borishdi. U yerda hayot 
qaynar edi
. Ular 
daryo 
bo‘yidagi 
sakson qavatli mehmonxonaning yetmish beshinchi qavatiga joylashishdi, 
chunki bundan pastda joy yo‘q edi. Yuqoridan shaharni tomosha qilish qulayligini o‘ylab, 
shu qavatda qolishga rozi bo‘lishdi. “Ammo shuni eslatib qo‘yishim lozimki, – deya ularni 
ogohlantirdi mehmonxona xodimi, – ichki tartibimizga ko‘ra, kech soat o‘n birdan ertalabki 
yettigacha lift ishlamaydi. Shuning uchun soat o‘n birgacha xonangizga chiqib olishni 
unutmang”. 
Ulfatlar birinchi va ikkinchi kunlari aytilgan vaqtgacha ishlarini tugatib, xonalariga 
ko‘tarilib olishdi. Ammo uchinchi kuni 
ko‘ngilochar tomoshada uzoqroq qolib ketishdi. 
Mehmonxonaga qaytishganida soat o‘n birdan 
o‘n daqiqa o‘tgan edi. Xizmatchilardan liftni 
ishlatib berishni iltimos qilishdi, lekin foydasi 
bo‘lmadi: lift avtomatik ravishda o‘char ekan. 
Pastda qolishning ham iloji yo‘q, yetmish 
beshinchi qavatga zinapoya orqali piyoda 
chiqish esa azob. Shunda bittasi: 
– Kelinglar, sekin suhbatlashib chiqib 
ketaveramiz. Avvalgi yigirma besh qavatda 
latifa aytamiz, askiya 
to‘qiymiz
, hazil-huzul 
qilamiz. Keyingi yigirma besh qavatda esa 
qo‘rqinchli voqealardan so‘zlaymiz. Qarabsizki, 
xonamizga yetib olganimizni ham bilmay 
qolamiz, – dedi. Bu gap hammalariga ma’qul 
keldi. 
Darhaqiqat, qiziq-qiziq hangamalar bilan 
boshidagi 
yigirma besh qavat ancha tez 
bosib o‘tildi. Keyin jiddiy voqealarning, mardlik 
qissalarining navbati keldi. Ulfatlar ikkinchi 
bosqichni ham amallab ortda qoldirishdi. 
So‘nggi yigirma besh qavatni g‘am-g‘ussaga 
to‘la hikoyalar, yurakni 
ezadigan
alamli 
rivoyatlarni aytib, ming azob bilan bosib o‘tishdi. 
Nihoyat, sillalari qurib, hansirab, tillari osilib 
eshik oldiga yetib kelishdi. Shunda ulardan biri 
o‘sha kunning eng musibatli qissasini aytdi: 
„Kalit pastda qolib ketibdi!“ 
Yuqorida o‘qiganingiz bir majoziy hikoya 
edi. E’tibor bersak, insonning hayoti ham 
mazkur ulfatlarning safariga o‘xshab ketadi.