Ona tili o‘qitish metodiкasi

Nazorat diktanti
Nazorat diktanti o‘rganilgan qoidalarni o‘quvchilar qanchalik 
o‘zlashtirgani, bu qoidalarni amalda qanchalik tadbiq qila olishlarini 
nazorat qilish uchun o‘tkaziladi. Bunday diktant har bir katta mavzuni 
o‘tib bo‘lgandan keyin va chorak oxirida olinadi. Shuning uchun ham 
nazorat diktanti uchun o‘quvchilar maxsus tayyorgarlik ko‘rishlari, 
o‘tilgan mavzuni takrorlab kelishlari talab qilinadi. Ayni paytda 
o‘qituvchi ham o‘quvchilarning yoshi, tarbiyasi, talabiga javob 
beradigan va mavzuga muvofiq keladigan matnni tanlab yozdirishi 
lozim.
Nazorat diktanti quyidagi tartibda o‘tkaziladi: O‘qituvchi nazorat 
diktanti uchun tanlangan matnni adabiy talaffuz me’yorlari asosida 
ifodali o‘qib beradi. Matn mazmuni o‘quvchilar uchun tushunarli 
ekanligiga ishonch hosil qilingach, matn tarkibida uchragan imlosi 
qiyin yoki o‘quvchi uchun notanish so‘z (2-3ta) doskaga yozib 
qo‘yiladi. Shundan so‘ng matn jumlama-jumla o‘qiladi.
Matn yozib bo‘lingandan so‘ng o‘qituvchi uni yana bir bor sekin, 
ifodali o‘qib beradi. Natijada, o‘quvchilar yozgan diktantini boshdan-
oyoq tekshirib chiqish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shundan so‘ng 
o‘qituvchi mumkin qadar tezroq tekshirib, o‘quvchilarni yo‘l 
qo‘yilgan xatolar ustida ishlatishi lozim. Aks holda o‘quvchilarning 
esidan chiqib ketib, diktantning hech qanday foydasi bo‘lmasligi 
mumkin. 

---

101
Diktant matnidagi so‘zlar soni 
 
Sinflar 
V 
VI 
VII VIII IX 
Lug‘at 
diktantdagi 
so‘zlar 
miqdori 
20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 
Nazorat 
diktantdagi 
so‘zlar 
miqdori 
100-
110 
110-
120 
120-
150 
150-
170 
170-
200 
O‘quvchilar nutqining rivojlanganlik darajasi, umumiy 
savodxonligi, asosan, bayon, insho orqali aniqlanadi. 
Bayon
qisman 
ijodiy mustaqil ish turlaridan biri bo‘lib, u ta’limiy va nazorat 
maqsadlarida o‘tkazilishi mumkin.
Bayon o‘rta maktab ta’lim - tarbiya tizimida nutq o‘stirish vositasi 
sifatida muhim o‘rin tutadi. U yozma ishni asosiy turlaridan biri 
bo‘lib, asar yoki undan olingan parcha mazmunini o‘quvchi 
tomonidan «o‘z so‘zi» - o‘ziga xos uslubi asosida savodli qayta bayon 
qilishni taqozo etadi.
Bayonning ta’limiy - tarbiyaviy ahamiyati katta. U ona tili va 
adabiyotdan o‘quvchini qanchalik bilim, malaka va ko‘nikmalariga 
ega bo‘layotganini, nutq madaniyati taraqqiyoti darajasini ko‘rsatsa, 
ikkinchi tomondan, matn mazmuni orqali axloqiy - estetik kamolotga 
yetaklaydi, mehnatga va tabiatga muhabbat ruhini singdiradi, 
chinakam insoniy fazilatlarni shakllantiradi.
Bayon o‘z xususiyatiga ko‘ra diktant va inshodan farq qiladi. Bu
yozma ishlardagi o‘zaro umumiy o‘xshashlik shundaki, ularni 
o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi yozilishi lozim bo‘lgan mavzuni, matnni 
aniqlaydi, o‘qiydi, o‘quvchilar esa o‘qituvchi rahbarligida topshiriqni 
savodli yozish uchun harakat qiladilar.
Ularning bir-biridan farqi shundaki, diktant matni o‘qituvchi 
tomonidan aytib turib yozdiriladi, bayonda esa matn o‘qib berilgandan 

---

102
so‘ng o‘quvchilar o‘zlashtirganlarini xotira asosida yozishga 
kirishadilar.
Diktant o‘quvchilarni grammatikadan qanchalik ongli bilim 
olganliklarini namoyish etadi, savodxonligini oshiradi, yozuv 
malakalarini puxta egallashga undaydi.
Bayon va insho yozishda esa o‘quvchilar yozma nutq malakalarini 
namoyish etadilar, o‘zlarining tafakkur kuchi va nutq boyliklariga 
suyanadilar. Bu insho bilan bayonning o‘xshash tomonlaridir. Ular 
o‘rtasidagi farq shundaki, agar bayon ta’limiy xarakterda bo‘lsa, matn 
o‘qib berilgach, o‘quvchilar uning mazmunini og‘zaki gapirib 
beradilar, shundan keyingina yozishga kirishadilar. Inshoda esa 
o‘quvchilarga matn o‘qib berilmaydi, balki faqat mavzu tavsiya 
etiladi. Mavzu bo‘yicha reja tuziladi, o‘quvchilar shu reja bo‘yicha o‘z 
fikrlarini mustaqil ravishda ifodalaydilar.
Ta’limiy bayonda oldin bayon talablari va qoidalari aytiladi, shu 
haqida ularga zarur bilim beriladi, keyin bayon yozish mashqi izchil 
davom ettiriladi. Shu sohada o‘quvchilarni qanchalik bilim, ko‘nikma 
va malakalarga ega ekanliklarini tekshirish sinash maqsadida vaqti-
vaqti bilan sinov tekshiruv (nazorat) bayoni o‘tkaziladi.
Matn tanlashda o‘quvchilarni yosh xususiyatlari va bilim 
saviyalari hisobga olinadi, ayniqsa, matnning tarbiyaviy jihatiga, davr 
talablariga qay darajada mosligiga e’tibor beriladi.