58
ahamiyat kasb etadi. Bu prinsipga amal qilmay turib, til hodisalarini
puxta va ongli o‘zlashtirishga erishib bo‘lmaydi.
Ma’lumki, ona tilining izchil kursini o‘rganish, asosan, o‘rta
maktab yoshi–o‘smirlik davriga to‘g‘ri keladi. Bu yoshda
o‘quvchilarda topshiriqni o‘z vaqtida
aniq va yaxshi bajarishga
harakat rivojlanadi. O‘smirlik davrida qayta xotiralashga oid
topshiriqlar bilan bir qatorda ijodiy topshiriqlarni bajarishga ishtiyoq
kuchayadi. Agar boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar ko‘proq ko‘rgan
yoki kuzatgan narsalari haqida fikr yuritsalar, keyinchalik ularda
o‘zlari shaxsan kuzatmagan, ko‘rmagan,
ammo boshqalardan eshitgan
voqea-hodisalarni qo‘shib uni bayon qilishga urinadilar. O‘quvchilar
bu yoshda rasmda aks ettirilgan voqealar haqida fikr yuritish bilan
cheklanmay, rasmda ko‘zga tashlanmayotgan, ammo mavzuga
bevosita aloqador bo‘lgan fikrlarni ham qo‘shib, uni bayon eta
oladilar.
К
ichik yoshdagi o‘quvchilarda ijodiy fikr ko‘proq aniq
voqea-hodisalar natijasida hosil bo‘lsa, o‘smirlik davriga o‘tgan sari
bu xususiyat o‘z ko‘lami jihatidan kengayadi; bola idrok qilgan
narsalarni
tushunib, anglab olishga intiladi; u narsa va hodisalarni
tahlil qiladi; o‘zaro taqqoslaydi, ularning muhim o‘xshash va farqli
belgilarini izlaydi hamda hukm va xulosalar chiqaradi.
Ona tili darslarida o‘smirlarning real o‘quv imkoniyati hisobga
olingan taqdirdagina ta’lim jarayoni samarali kechadi.
Til materiali
o‘quvchi layoqatiga muvofiq kelgan taqdirda u
faollik ko‘rsatishi
mumkin. Shuning uchun o‘qituvchi har bir o‘quvchining shaxsiy
qobiliyatini aniqlashi va ta’lim jarayonida uni hisobga olishi zarur.
Ma’lumki, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi, bilim saviyasi,
qiziqish va layoqati, mustaqil ishlay olishi bir-biridan farq qiladi.
O‘zlashtirish darajasi yuqori bo‘lgan, ijodiy fikrlay oladigan o‘quvchi
rasm asosida insho yozish kerak bo‘lganda nafaqat
rasmda
ko‘rayotgan narsalarini, balki o‘zining hayotiy taassurotlarini qo‘shib
insho yoza oladi. O‘zlashtirish darajasi va fikrlash qobiliyati bo‘sh
bo‘lgan, til sezgirligi talab darajasida bo‘lmagan o‘quvchi xuddi shu
inshoda hatto rasmda ko‘rayotganlarini ham to‘laligicha bayon qilib
59
bera olmaydi. Demak, o‘quvchilarda o‘quv imkoniyati har xil bo‘lib,
bu ularning bilish faoliyatiga ta’sir yetmay iloji yo‘q.
O‘quvchilarning o‘quv imkoniyati bir qator ichki va tashqi
asoslarga ega.
O‘quv imkoniyatining ichki asoslariga o‘quvchilarda nutq
malakalarining shakllanganlik darajasi,fikrlash
va esda saqlab qolish
qobiliyati, tafakkur usullarini bilishi va uni zarur o‘rinlarda to‘g‘ri
ishga sola olishi, tez o‘qish va yozish malakalarining mavjudligi, til
materiallarini o‘rganishga munosabati kabilarni kiritish mumkin.
Tashqi omillarga ona tili ta’limining mazmuni, o‘quvchilarning til
muhiti (uyda ham, maktabda ham o‘zbek tilida so‘zlashadigan
o‘quvchilarning o‘quv imkoniyati turli tilda so‘zlashadigan
o‘quvchilarning o‘quv imkoniyatidan farq qiladi), ularga qo‘yilgan
yagona imloviy va nutqiy talab, o‘qituvchining nutqi, maktabning
moddiy texnikaviy ta’minoti kabilar kiradi.
Ona tili darslarida o‘quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlari
hamda real o‘quv imkoniyatlarini hisobga olish prinsipiga qat’iy amal
qilish quyidagi afzalliklarga ega:
1. O‘qituvchi tomonidan tanlanadigan o‘quv
topshiriqlarini
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasiga muvofiqlashtirish imkoniyati
vujudga keladi. O‘qituvchi o‘quv imkoniyatidan kelib chiqqan holda
darslik va qo‘shimcha o‘quv materiallaridan foydalanadi.
2. O‘quv imkoniyatini aniqlash ona tili o‘qitishning shakl, metod
va usullarini to‘g‘ri belgilashga, maqsadga muvofiq keladigan dars
turini tanlashga imkon beradi.
3.
O‘quv imkoniyatini bilish tabaqalashtirilgan ta’limdan
foydalanish imkoniyatini beradi. Chunki har bir o‘quvchining o‘quv
imkoniyatini
bilmasdan turib, o‘quv topshiriqlarini tabaqalashtirish
mumkin emas. Bolaning o‘quv imkoniyatiga mos tushadigan topshiriq
esa uni bajarishga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi; bilishga bo‘lgan
ishonchni orttiradi; sinfdagi barcha o‘quvchilarning faollik
ko‘rsatishlarini ta’minlaydi; vaqtni tejash va barcha o‘quvchilarning
deyarli bir vaqtda topshiriqni bajarishlariga shart-sharoit yaratadi.
60
4. O‘quv imkoniyatini hisobga olish
ona tili darslarida bolani
tarbiyalash va rivojlantirishga shart-sharoit yaratadi. Imkoniyatga
muvofiq keladigan topshiriq shaxsiy-ruhiy xususiyatlar: iroda,
qobiliyat, xotira, ijodiy xayol kabilarni tarbiyalaydi. Ona tili darslarini
o‘quvchilarning imkoniyatlari doirasida tashkil etish ularning o‘z
kuchlaridan unumli foydalanishlarini ta’minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
