«ona tili o`qitish metodikasi» fani



Download 2,01 Mb.
bet150/195
Sana15.09.2021
Hajmi2,01 Mb.
#175172
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   195
Bog'liq
Ona tili o`qitish metodikasi majmua

Asosiy adabiyotlar:

  1. Bobomurodova A “Ta`limiy o`yinlar” Til va adabiyotlar ta`limi. 1996y 4-son.

  2. Jamolova M, Ne`matova G. “takrorlash mashg`ulotlarini topqirlar bellashuvi” tarzida o`tkazish. Til va adabiyot ta`limi. 1994y 2-3-qo`shma sonlari.

  3. Ne`matov va boshqalar “Ona tili 5-sinf”. O`qituvchi. Toshkent-2000 yil

  4. Sobirov M. “Munozarali dars-davr talabi” Ilmiy metodik to`plam. Toshkent 1993 yil

  5. G`ulomov A. Shukurov “Ona tilidan o`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish. Toshkent – “O`qituvchi” 1989 yil



7-MA`RUZA: “FONETIKA” BO`LIMINI O`QITISH METODIKASI

(2 soat)

Reja:

    1. Talaffuz va imlo fonetika o`qitishning asosiy maqsadi ekanligi.

    2. Fonetika, orfoepiya, grafika va orfoepiyaning o`zaro aloqadorligi.

    3. “Fonetika” bo`limidan o`quvchilarga beriladigan zaruriy bilim, malaka va ko`nikmalar.

    4. Imlosi va talaffuzi murakkab bo`lgan ayrim unli va undosh usullari.

    5. “Fonetika”ni o`qitishda o`quvchilarning fonetik-stilistik malakalari ustida ishlash.

Maktabda “Fonetika” bo`lmini o`qitishning maqsad va vazifalari.

“Fonetika” bo`limi 5-sinfda o`rganiladi va u tilning tovushlar, ayrim unlilar va ayrim undoshlarning imlosi, alifbo tartibi, jarangli va jarangsiz undoshlar, bo`g`in, urg`u singarilar xususiyada ayrim zaruriy ma`lumotlar berilgan. Ammo 5-sinfda “Fonetika”ni yaxlit, bir butun bilim sifatida o`qitish ko`zda tutiladi. Mazkur bo`lim o`z zimmasiga quyidagi vazifalarni oldai:



  • o`quvchilarni adabiy talaffuz me`yorlariga o`rgatish;

  • imlo savodxonligini oshirish maqsadida ularni zaruriy bilim, malaka va ko`nikmalar silsilasi bilan qurollantirish;

  • so`z zahirasini oshirish; so`zdan to`g`ri va o`rinli foydalanish malakalarni rivojlantirish;

  • badiiy o`qish malakalarini takomillashtirish;

  • fonetikadan fikrni og`zaki va yozma shakllarda bayon qilish uchun zarur bo`lgan ilmiy-amaliy ma`lumotlar berish;

  • o`quvchilarda turli lug`atlar va ma`lumotlar bilan ishlash malakalarini rivojlantirish.

Maktab “Fonetika” kursining mazmuni va uni o`qitish metodikasi. “Fonetika” bo`limining izchil kursi “Talaffuz va imlo”, “Nutq tovushlari va harflar”, “ng tovushining talaffuzi va imlosi”, “x va h tovushlarining talaffuzi va imlosi”, “f tovushi va harfi”, “J tovushi va harfi”, “Unlilar talaffuzi va imlosi”, “Ayrim undoshlar tallafuzi va imlosi” “qo`sh undoshlar talaffuzi va imlosi”, “tutuq belgisi, uningtalaffuzi va imlosi”, “Bo`g`in” singari mavzularni o`z ichiga qamrab oladi.

“Talaffuz va imlo” mavzusini o`rganishda asosiy e`tibor nutq tovushlarining ma`no farqlashdagi ahamiyatiga qaratiladi. O`quvchilarga berilgan so`z juftlari (mas., bir-ber, bor-bur; tor-dor)ni o`qib, ularni bir-biridan yozuvda va talaffuzda nima farqlanayotganligini aniqlash, bu haqda tegishli xulosa chiqarish, so`zlarni o`qib, ularning ma`nolini izohlash, ikki undosh oarsidagi turli unlilarni qo`yib o`qish va so`z ma`nosidagi o`zgarishni tushuntirish kabi ijodiy-amaliy topshiriqlarni bajarishni topshirish mumkin. Darslikda berilgan “Nutq” matni (166-mashq) ana shu egallagan malakalarni mustahkamlashag xizmat qiladi. O`quvchilarga matnni o`qish va uning mazmuni asosida tuzilgan savollarga (mas. Nutq nima?, Nutqning qanday shakllari bor?) javob topish topshiriladi.

“Nutq tovushlari va harflar” mavzusini o`tishda o`qituvchi ayrim so`zlarni o`quvchilar diqqatiga havola etib, bu so`zlardagi tovushlarning talaffuzini qiyoslash, unlilar va undoshlarning xususiyatlarini aniqlash, ularning talaffuzida ishtirok etadigan nutq a`zolarini belgilashda topshirishi mumkin. Kuzatishlar asosida o`quvchilar nutq tovushlarini hosil qilishda o`pka, tovush paychalari, bo`g`iz, og`iz bo`shlig`i, til, lablar, tishlar, pastki va yuqori jag`lar, burun ishtirok etishini aniqlaydilar. Shu o`rinda tovushlarning hosil bo`lish o`rinlari aks ettirilgan rasmlar yordamida yuqorida tilga olingan nutq uzvlarining qaerda joylashganligi va tovushlarining qaerda hosil bo`layotganligi aniqlanadi.

O`quvchilar nutq tovushlari xususida zaruriy bilim, malaka, ko`nikmalar bilan qurollantirilgach, tovushning yozuvdagi aksi-harf haqida ma`lumotga ega bo`ladilar va “Alifbo” mavzusi o`rganiladi. Bu mavzuni o`rganishda boshlang`ich sinflarda egallangan bilimlar takrorlanadi; alifboni yoddan bilishning ahamiyati xususida savol-javob o`tkaziladi va berilgan so`zlarni alifbo tartibida tez joylashtirish bo`yicha musobaqalar tashkil etiladi. Mazkur mavzuni o`rganishda, ayniqsa, lug`atlar bilan ishlashga alohida e`tibor berishga to`g`ri keladi.

Zero, 5-sinf o`quvchisi “Imlo lug`ati”dan zarur so`zni yarim daqiqada topa olishi lozim.

Mashg`ulot “Alfboni yoddan bilish nega zarur?” mavzusida matn yaratish bilan yakunlansa, maqsadga muvofiq bo`ladi.

“Unli va undosh tovushlar” mavzusini o`rganishda o`quvchilarning egallagan bilimlariga asoslangan holda quyidagi savollar o`rtaga tashlanadi: a,i,e,o,u,u tovushlarining talaffuzi b,v,g,d,z,k,l,m,n,p,r,s,t,f,x singari tovushlarning talaffuzidan nima bilan farq qiladi?

Qaysi tovushlar faqat ovozdan, qaysilari ovoz va shovqinning ishtirokidan va qaysilar faqat shovqindan iborat?

Unli va undosh tovushlarni o`rganishda asosiy e`tibor o`quvchilarning imlo savodxonligini yaxshilash, ularning so`z boyligini oshirish, so`z ma`nolarini farqlash, undan to`g`ri va o`rinli foydalanish malakalarini kengaytirish, talaffuz me`yorlarini shakllantirish ustida ishlashga qaratilgan.

Unli tovushlar va ularning imlosi xususida o`quvchilarda zaruriy bilim, malaka va ko`nikmalar hosil qilish maqsadida matndan a,i,u,u,o,e xarflari ishtirok etgan so`zlarni ajratish, ularning talaffuz xususiyatlarini sharhlash; i-e, u-u, i-u, a-o singari tovush juftlari bilan farqlanuvchi so`zlar topish va ularni izohlash; birinchi bo`g`inda u,u ikkinchi bo`g`inda u yoki i kelgan so`zlar talaffuzi; imlosi va ma`nosi ustida ishlash (urush-urish, tushum-tushim kabi); i-u tovushlari (harflari) tushib qoladigan so`zlar ro`yxatini tuzish; k,g,x,x, tovushlari (harflari) va k,g,y tovushlari (harflari) bilan yonma-yon kelgan a,i,u tovushlarining talaffuz xususiyatlari ustida ishlash; matnda o,e tovushlari ishtirok etgan so`zlarni ajratish va tovush hamda harf orasidagi munosabatlarni izohlash; o-a bilan farqlanuvchi so`z juftlari (ana-ona, ata-ota kabi) tanlash, ular ishtirokida gaplar tuzish (ish-esh, bil-bel, tish-tesh kabi), ular ishtirokida gaplar tuzish singari ishlar ko`zlangan maqsadga erishishning eng samarali usullaridir.

“Fonetika”ni o`qitishda o`quvchilarning so`z boyligi ustida ishlash imkoniyatlari. Ona tilining “Fonetika” bo`limini o`qitish ham boshqa til bo`limlari singari avvalo amaliy maqsadlarga ko`zlaydi. Ana shu amaliy maqsadlardan biri o`quvchilarning so`z boyligini oshirishdir. Bu muhim ish quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi.

“Fonetika” garchand tilning tovush tizimi bilan ish ko`rsa-da, ammo o`quvchilarning so`z boyligini oshirish, tez va to`g`ri o`qish malakalarini takomillashtirish, fikrni ifodalashda tovushlarning boy imkoniyatlaridan foydalanish, matn yaratishga o`rgatish diqqat markazida bo`lishi lozim. Bu quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi:

Tovushdosh so`zlar ustida ishlash orqali. Tovushdosh so`zlar bir-biridan atiga bitta tovush bilan farqlanuvchi, turli xil ma`nolarga ega bo`lgan so`zlardir. Har bir unli va undosh tovushlarning talaffuzi, imlo xususiyatlari o`rganilgach, bolalar berilgan so`zlarga tovushdosh so`zlar tanlashlari va ularni ma`nolarini izohlashlari mumkin. Masalan, ber-bur-bor-bur; loy-moy-soy-toy-boy-voy-yoy-hoy v.k.

O`quvchilar nutqini tovushdosh so`zlar bilan boyitishda, ayniqsa, tovush juftlari ustida olib boriladigan ishlari yaxshi samara ko`rsatadi.

Chunonchi, u-u (un-un, ul-ul, ur-ur, uq-o`q, bur-bur, tur-tur, sur-sur, ko`r-kur, yul-yo`l, yuk-yo`q, kul-ko`l, yundi-yo`ndi; v.h) u-i (bur-bir, sur-sir, tur-tir v.h) u-o (bur-bor, tur-tor, kur-kor v.h); i-e (bir-ber, tir-ter, it-et v.h); p-b (pir-bir, pol-bol, put-but v.h) kabi so`z juftlari ustida ishlash o`ta foydalidir.

2. So`zlarning ma`no nozikligi ustida ishlash orqali. Ma`lumki, og`zaki nutqda unli yoki undosh tovushlarni cho`zish vositasida ma`noni kuchaytirish (mas., ka-tta bino, ki-chkina bola, qar-i chol kabi) ishonchsizlikni ifodalash (mas., yo`-q-q, kela-r-r, bora-r-r kabi), yalinish-erkalash (mas., oyijoni-m, buvijo-n kabi) ma`nolrini berish mumkin. Qat`iylikni ifodalash maqsadida so`z oxirida undoshi qattiq talaffuz etish usulidan foydalanilsa, ishonchsizlik ma`nosini berish uchun oxirigi undosh tovush talaffuzini susaytirishdan foydalaniladi. Masalan, “Yo`qq, yo`qq. U ko`rmadi”, - deb qichqirdi bola va “Yo`-q-dedi ishonchsizlik bilan Salima” gaplardagi yo`q va yo`qq so`zlarining ma`nosida farq bor. Fonetikani o`rganish jarayonida so`zning bunday ma`no nozikliklari ustida ishlash bolalarning nutqini rivojlantirishga ijobiy ta`sir etadi.

Ma`nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma`noli so`zlar ustida ishlash orqali. O`qituvchi “Fonetika” bo`limidagi deyarli har bir mashq ustida ishlashda ma`nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma`noli so`zlar ustida ishlash imkoniyatiga ega. Masalan, ng tovushining imlosi ustida ish olib borilar ekan, o`quvchilar ohangi, tenggi, tonggi manglay singari so`zlarni bo`g`inlarga ajratish bilan bir qatorda ularga ma`nodoshlar ham topishlari mumkin. Chunonchi, oxang-sas, teng-barobar-tengqur, tonggi-sahargi, nahorgi, manglay-peshana kabi. Tovush juftlari bilan farqlanuvchi so`zlar ustida ish olib borayotganda ham shunday ishlar davom ettirilishi mumkin. Masalan, i-u unlisi bilan farqlanuvchi so`zlar ro`yxat qilinar ekan, (mas., urish-urush, yumish-yumush, yog`di-yoqdu, tushim-tushum v.h) bu so`zlarga ma`nodoshlar, uyadoshlar, zid ma`noli so`zlar topish ustida ham ish olib boriladi. Chunonchi, urish do`pposlash; urush-jang; urish-janjal-ko`ngilqorachilik; urush-tinchlik kabi.

Olinma so`zlar ustida ishlash orqali. Ma`lumki, o`zbek tilining tovush tizimi ustidash ish olib borilar ekan, o`quvchilar juda ko`p olinma so`zlarga ham duch keladilar. Shubhasiz, bu so`zlarning imlosi va talaffuzi ustida ishlash ularning ma`nosi va nutqda qo`llanilishi ustida ishlash bilan uzviy bog`lanishi lozim. Chunonchi, j xarfi va tovushi o`rganilar ekan, jo`ra, jo`ja, juda chingari sof o`zbekcha so`zlar bilan bir qatorda arabcha forscha va ayniqsa, rus tili va rus tili orqali Evropa tillaridan kirgan so`zlar (mas., janr, federativ fortepyano, fyurer, film, filmoskop v.h)ga ham duch kelinadi. “Imlo lug`ati”dan shunday so`zlarni topish, ularni ro`yxat qilish, ma`nosini sharhlash o`quvchilar nutqini olinma so`zlar bilan boyitishda muhim ahamiyatga ega.

“Fonetika”ni o`rgatish jarayonida o`qituvchi keyingi yillarda fan va texnika taraqqiyoti, iqtisodiy aloqalarning rivoji tufayli tilimizga kirib kelayotgan yangi so`zlarning o`quvchilar so`z zaxirasiga kirishishiga alohida e`tibor qaratish lozim. So`zlarni ma`lum bir belgilarga qarab muayyan guruxlarga ajratish ham ularning so`z zaxirasini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, “Imlo lug`ati”dan foydalnib, t,k,d,s,z,l, tovushlari juftlanib kelgan (katta, arra, to`qqiz v.h) so`zlar ro`yxatini tuzish nafaqat o`quvchilarning imlo savodxonligini yaxshilashga, balki ularning so`z boyligini oshirishga ham yordam beradi.

Gap va matn ustida ishlash orqali. “Fonetika”ni o`qitishda tilning tovush tizimi ustida ishlash o`quvchilarning gap qurish va matn yaratish ko`nikmalari ustida ishlash bilan qo`shilsagina mazkur bo`limni o`qitishning samaradorligi yuqori bo`ladi.

Mazkur bo`limni o`rganishda o`quvchilar berilgan yoki hosil qilingan so`zlar yordamida gaplar tuzishlari, muayyan uyadagi so`zlar ishtirokida matn yaratishlari, matnning mazmunini saqlagan holda shaklini o`zgartirishlari mumkin. Chunonchi, bir tovush bilan farqlanuvchi tib-tip, bob-bop, sarv-sarf, bot-bod singari so`zlar yordamida gaplar tuzish (mas., Rahima bugun kitobning birinchi bobini o`qib tugatdi. – bu ko`ylak Rahimaga bor qilib tikilgan ekan.), bu so`zlarga ma`nodosh va uyadoshlar tanlash (mas., bob-bo`lim-qism, bor-mos-yarashiqli; tib-hakim-tabib-vrach-medik-shifokor, tip-qahramon-shaxs-personaj-obraz v.h.) kabi ish usullaridan foydalansa bo`ladi. Maktab ona tili kursining boshqa bo`limlari singari “Fonetika”ni o`qitishda ham matn ustida ishlash va matn yaratish malakalarini takomillashtirish asosiy vazifalardan biri sanaladi. Darslikda mazkur bo`lim bilan bog`liq juda ko`p ma`rifiy matnlar berilgan bo`lib, o`quvchilar bu matnlar ustida ishlash orqali ham talaffuz va imlo me`yorlarini puxtaroq bilim olish, ham matn yaratish malakalarini takomillashtirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Ana shu maqsadda o`qituvchi matn mazmuni asosida so`rof gaplar tuzish, matnga reja tuzish, matn mazmuni asosida savol-javob o`tkazish, matn oxirida berilgan savollarga javob topish singari topshirqlardan foydalanishi mumkin.

Ayniqsa, matn yaratish o`qituvchining diqqat markazida turishi lozim. O`quvchilarga “Nutq nima?”, “Nutq tovushlari qanday hosil bo`ladi?” “Qanday holatlarda bo`g`in qatordan qatorga ko`chirilmaydi?” singari mavzularda ma`rifiy matnlar tuzish yoki o`rganilgan fonetik hodisalarni nutqda qo`llab rasm asosida hikoya, turli mavzularda tasviriy, rivoya va muhokama matnlar yaratishni topshirsa bo`ladi.



Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   146   147   148   149   150   151   152   153   ...   195




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish