«ona tili o`qitish metodikasi» fani

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Bobomurodova A “Ta`limiy o`yinlar” Til va adabiyotlar ta`limi. 1996y 4-son.
   
2. 
   Jamolova M, Ne`matova G. “takrorlash mashg`ulotlarini topqirlar bellashuvi” tarzida o`tkazish. Til va adabiyot ta`limi. 1994y 2-3-qo`shma sonlari.
   
3. 
   Ne`matov va boshqalar “Ona tili 5-sinf”. O`qituvchi. Toshkent-2000 yil
   
4. 
   Sobirov M. “Munozarali dars-davr talabi” Ilmiy metodik to`plam. Toshkent 1993 yil
   
5. 
   G`ulomov A. Shukurov “Ona tilidan o`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish. Toshkent – “O`qituvchi” 1989 yil
   

7-MA`RUZA: “FONETIKA” BO`LIMINI O`QITISH METODIKASI

(2 soat)

Reja:

1. 
   Talaffuz va imlo fonetika o`qitishning asosiy maqsadi ekanligi.
   
2. 
   Fonetika, orfoepiya, grafika va orfoepiyaning o`zaro aloqadorligi.
   
3. 
   “Fonetika” bo`limidan o`quvchilarga beriladigan zaruriy bilim, malaka va ko`nikmalar.
   
4. 
   Imlosi va talaffuzi murakkab bo`lgan ayrim unli va undosh usullari.
   
5. 
   “Fonetika”ni o`qitishda o`quvchilarning fonetik-stilistik malakalari ustida ishlash.
   

Maktabda “Fonetika” bo`lmini o`qitishning maqsad va vazifalari.

“Fonetika” bo`limi 5-sinfda o`rganiladi va u tilning tovushlar, ayrim unlilar va ayrim undoshlarning imlosi, alifbo tartibi, jarangli va jarangsiz undoshlar, bo`g`in, urg`u singarilar xususiyada ayrim zaruriy ma`lumotlar berilgan. Ammo 5-sinfda “Fonetika”ni yaxlit, bir butun bilim sifatida o`qitish ko`zda tutiladi. Mazkur bo`lim o`z zimmasiga quyidagi vazifalarni oldai:

• 
  o`quvchilarni adabiy talaffuz me`yorlariga o`rgatish;
  
• 
  imlo savodxonligini oshirish maqsadida ularni zaruriy bilim, malaka va ko`nikmalar silsilasi bilan qurollantirish;
  
• 
  so`z zahirasini oshirish; so`zdan to`g`ri va o`rinli foydalanish malakalarni rivojlantirish;
  
• 
  badiiy o`qish malakalarini takomillashtirish;
  
• 
  fonetikadan fikrni og`zaki va yozma shakllarda bayon qilish uchun zarur bo`lgan ilmiy-amaliy ma`lumotlar berish;
  
• 
  o`quvchilarda turli lug`atlar va ma`lumotlar bilan ishlash malakalarini rivojlantirish.
  

Maktab “Fonetika” kursining mazmuni va uni o`qitish metodikasi. “Fonetika” bo`limining izchil kursi “Talaffuz va imlo”, “Nutq tovushlari va harflar”, “ng tovushining talaffuzi va imlosi”, “x va h tovushlarining talaffuzi va imlosi”, “f tovushi va harfi”, “J tovushi va harfi”, “Unlilar talaffuzi va imlosi”, “Ayrim undoshlar tallafuzi va imlosi” “qo`sh undoshlar talaffuzi va imlosi”, “tutuq belgisi, uningtalaffuzi va imlosi”, “Bo`g`in” singari mavzularni o`z ichiga qamrab oladi.

“Talaffuz va imlo” mavzusini o`rganishda asosiy e`tibor nutq tovushlarining ma`no farqlashdagi ahamiyatiga qaratiladi. O`quvchilarga berilgan so`z juftlari (mas., bir-ber, bor-bur; tor-dor)ni o`qib, ularni bir-biridan yozuvda va talaffuzda nima farqlanayotganligini aniqlash, bu haqda tegishli xulosa chiqarish, so`zlarni o`qib, ularning ma`nolini izohlash, ikki undosh oarsidagi turli unlilarni qo`yib o`qish va so`z ma`nosidagi o`zgarishni tushuntirish kabi ijodiy-amaliy topshiriqlarni bajarishni topshirish mumkin. Darslikda berilgan “Nutq” matni (166-mashq) ana shu egallagan malakalarni mustahkamlashag xizmat qiladi. O`quvchilarga matnni o`qish va uning mazmuni asosida tuzilgan savollarga (mas. Nutq nima?, Nutqning qanday shakllari bor?) javob topish topshiriladi.

“Nutq tovushlari va harflar” mavzusini o`tishda o`qituvchi ayrim so`zlarni o`quvchilar diqqatiga havola etib, bu so`zlardagi tovushlarning talaffuzini qiyoslash, unlilar va undoshlarning xususiyatlarini aniqlash, ularning talaffuzida ishtirok etadigan nutq a`zolarini belgilashda topshirishi mumkin. Kuzatishlar asosida o`quvchilar nutq tovushlarini hosil qilishda o`pka, tovush paychalari, bo`g`iz, og`iz bo`shlig`i, til, lablar, tishlar, pastki va yuqori jag`lar, burun ishtirok etishini aniqlaydilar. Shu o`rinda tovushlarning hosil bo`lish o`rinlari aks ettirilgan rasmlar yordamida yuqorida tilga olingan nutq uzvlarining qaerda joylashganligi va tovushlarining qaerda hosil bo`layotganligi aniqlanadi.

O`quvchilar nutq tovushlari xususida zaruriy bilim, malaka, ko`nikmalar bilan qurollantirilgach, tovushning yozuvdagi aksi-harf haqida ma`lumotga ega bo`ladilar va “Alifbo” mavzusi o`rganiladi. Bu mavzuni o`rganishda boshlang`ich sinflarda egallangan bilimlar takrorlanadi; alifboni yoddan bilishning ahamiyati xususida savol-javob o`tkaziladi va berilgan so`zlarni alifbo tartibida tez joylashtirish bo`yicha musobaqalar tashkil etiladi. Mazkur mavzuni o`rganishda, ayniqsa, lug`atlar bilan ishlashga alohida e`tibor berishga to`g`ri keladi.

Zero, 5-sinf o`quvchisi “Imlo lug`ati”dan zarur so`zni yarim daqiqada topa olishi lozim.

Mashg`ulot “Alfboni yoddan bilish nega zarur?” mavzusida matn yaratish bilan yakunlansa, maqsadga muvofiq bo`ladi.

“Unli va undosh tovushlar” mavzusini o`rganishda o`quvchilarning egallagan bilimlariga asoslangan holda quyidagi savollar o`rtaga tashlanadi: a,i,e,o,u,u tovushlarining talaffuzi b,v,g,d,z,k,l,m,n,p,r,s,t,f,x singari tovushlarning talaffuzidan nima bilan farq qiladi?

Qaysi tovushlar faqat ovozdan, qaysilari ovoz va shovqinning ishtirokidan va qaysilar faqat shovqindan iborat?

Unli va undosh tovushlarni o`rganishda asosiy e`tibor o`quvchilarning imlo savodxonligini yaxshilash, ularning so`z boyligini oshirish, so`z ma`nolarini farqlash, undan to`g`ri va o`rinli foydalanish malakalarini kengaytirish, talaffuz me`yorlarini shakllantirish ustida ishlashga qaratilgan.

Unli tovushlar va ularning imlosi xususida o`quvchilarda zaruriy bilim, malaka va ko`nikmalar hosil qilish maqsadida matndan a,i,u,u,o,e xarflari ishtirok etgan so`zlarni ajratish, ularning talaffuz xususiyatlarini sharhlash; i-e, u-u, i-u, a-o singari tovush juftlari bilan farqlanuvchi so`zlar topish va ularni izohlash; birinchi bo`g`inda u,u ikkinchi bo`g`inda u yoki i kelgan so`zlar talaffuzi; imlosi va ma`nosi ustida ishlash (urush-urish, tushum-tushim kabi); i-u tovushlari (harflari) tushib qoladigan so`zlar ro`yxatini tuzish; k,g,x,x, tovushlari (harflari) va k,g,y tovushlari (harflari) bilan yonma-yon kelgan a,i,u tovushlarining talaffuz xususiyatlari ustida ishlash; matnda o,e tovushlari ishtirok etgan so`zlarni ajratish va tovush hamda harf orasidagi munosabatlarni izohlash; o-a bilan farqlanuvchi so`z juftlari (ana-ona, ata-ota kabi) tanlash, ular ishtirokida gaplar tuzish (ish-esh, bil-bel, tish-tesh kabi), ular ishtirokida gaplar tuzish singari ishlar ko`zlangan maqsadga erishishning eng samarali usullaridir.

“Fonetika”ni o`qitishda o`quvchilarning so`z boyligi ustida ishlash imkoniyatlari. Ona tilining “Fonetika” bo`limini o`qitish ham boshqa til bo`limlari singari avvalo amaliy maqsadlarga ko`zlaydi. Ana shu amaliy maqsadlardan biri o`quvchilarning so`z boyligini oshirishdir. Bu muhim ish quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi.

“Fonetika” garchand tilning tovush tizimi bilan ish ko`rsa-da, ammo o`quvchilarning so`z boyligini oshirish, tez va to`g`ri o`qish malakalarini takomillashtirish, fikrni ifodalashda tovushlarning boy imkoniyatlaridan foydalanish, matn yaratishga o`rgatish diqqat markazida bo`lishi lozim. Bu quyidagi yo`llar bilan amalga oshiriladi:

Tovushdosh so`zlar ustida ishlash orqali. Tovushdosh so`zlar bir-biridan atiga bitta tovush bilan farqlanuvchi, turli xil ma`nolarga ega bo`lgan so`zlardir. Har bir unli va undosh tovushlarning talaffuzi, imlo xususiyatlari o`rganilgach, bolalar berilgan so`zlarga tovushdosh so`zlar tanlashlari va ularni ma`nolarini izohlashlari mumkin. Masalan, ber-bur-bor-bur; loy-moy-soy-toy-boy-voy-yoy-hoy v.k.

O`quvchilar nutqini tovushdosh so`zlar bilan boyitishda, ayniqsa, tovush juftlari ustida olib boriladigan ishlari yaxshi samara ko`rsatadi.

Chunonchi, u-u (un-un, ul-ul, ur-ur, uq-o`q, bur-bur, tur-tur, sur-sur, ko`r-kur, yul-yo`l, yuk-yo`q, kul-ko`l, yundi-yo`ndi; v.h) u-i (bur-bir, sur-sir, tur-tir v.h) u-o (bur-bor, tur-tor, kur-kor v.h); i-e (bir-ber, tir-ter, it-et v.h); p-b (pir-bir, pol-bol, put-but v.h) kabi so`z juftlari ustida ishlash o`ta foydalidir.

2. So`zlarning ma`no nozikligi ustida ishlash orqali. Ma`lumki, og`zaki nutqda unli yoki undosh tovushlarni cho`zish vositasida ma`noni kuchaytirish (mas., ka-tta bino, ki-chkina bola, qar-i chol kabi) ishonchsizlikni ifodalash (mas., yo`-q-q, kela-r-r, bora-r-r kabi), yalinish-erkalash (mas., oyijoni-m, buvijo-n kabi) ma`nolrini berish mumkin. Qat`iylikni ifodalash maqsadida so`z oxirida undoshi qattiq talaffuz etish usulidan foydalanilsa, ishonchsizlik ma`nosini berish uchun oxirigi undosh tovush talaffuzini susaytirishdan foydalaniladi. Masalan, “Yo`qq, yo`qq. U ko`rmadi”, - deb qichqirdi bola va “Yo`-q-dedi ishonchsizlik bilan Salima” gaplardagi yo`q va yo`qq so`zlarining ma`nosida farq bor. Fonetikani o`rganish jarayonida so`zning bunday ma`no nozikliklari ustida ishlash bolalarning nutqini rivojlantirishga ijobiy ta`sir etadi.

Ma`nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma`noli so`zlar ustida ishlash orqali. O`qituvchi “Fonetika” bo`limidagi deyarli har bir mashq ustida ishlashda ma`nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma`noli so`zlar ustida ishlash imkoniyatiga ega. Masalan, ng tovushining imlosi ustida ish olib borilar ekan, o`quvchilar ohangi, tenggi, tonggi manglay singari so`zlarni bo`g`inlarga ajratish bilan bir qatorda ularga ma`nodoshlar ham topishlari mumkin. Chunonchi, oxang-sas, teng-barobar-tengqur, tonggi-sahargi, nahorgi, manglay-peshana kabi. Tovush juftlari bilan farqlanuvchi so`zlar ustida ish olib borayotganda ham shunday ishlar davom ettirilishi mumkin. Masalan, i-u unlisi bilan farqlanuvchi so`zlar ro`yxat qilinar ekan, (mas., urish-urush, yumish-yumush, yog`di-yoqdu, tushim-tushum v.h) bu so`zlarga ma`nodoshlar, uyadoshlar, zid ma`noli so`zlar topish ustida ham ish olib boriladi. Chunonchi, urish do`pposlash; urush-jang; urish-janjal-ko`ngilqorachilik; urush-tinchlik kabi.

Olinma so`zlar ustida ishlash orqali. Ma`lumki, o`zbek tilining tovush tizimi ustidash ish olib borilar ekan, o`quvchilar juda ko`p olinma so`zlarga ham duch keladilar. Shubhasiz, bu so`zlarning imlosi va talaffuzi ustida ishlash ularning ma`nosi va nutqda qo`llanilishi ustida ishlash bilan uzviy bog`lanishi lozim. Chunonchi, j xarfi va tovushi o`rganilar ekan, jo`ra, jo`ja, juda chingari sof o`zbekcha so`zlar bilan bir qatorda arabcha forscha va ayniqsa, rus tili va rus tili orqali Evropa tillaridan kirgan so`zlar (mas., janr, federativ fortepyano, fyurer, film, filmoskop v.h)ga ham duch kelinadi. “Imlo lug`ati”dan shunday so`zlarni topish, ularni ro`yxat qilish, ma`nosini sharhlash o`quvchilar nutqini olinma so`zlar bilan boyitishda muhim ahamiyatga ega.

“Fonetika”ni o`rgatish jarayonida o`qituvchi keyingi yillarda fan va texnika taraqqiyoti, iqtisodiy aloqalarning rivoji tufayli tilimizga kirib kelayotgan yangi so`zlarning o`quvchilar so`z zaxirasiga kirishishiga alohida e`tibor qaratish lozim. So`zlarni ma`lum bir belgilarga qarab muayyan guruxlarga ajratish ham ularning so`z zaxirasini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, “Imlo lug`ati”dan foydalnib, t,k,d,s,z,l, tovushlari juftlanib kelgan (katta, arra, to`qqiz v.h) so`zlar ro`yxatini tuzish nafaqat o`quvchilarning imlo savodxonligini yaxshilashga, balki ularning so`z boyligini oshirishga ham yordam beradi.

Gap va matn ustida ishlash orqali. “Fonetika”ni o`qitishda tilning tovush tizimi ustida ishlash o`quvchilarning gap qurish va matn yaratish ko`nikmalari ustida ishlash bilan qo`shilsagina mazkur bo`limni o`qitishning samaradorligi yuqori bo`ladi.

Mazkur bo`limni o`rganishda o`quvchilar berilgan yoki hosil qilingan so`zlar yordamida gaplar tuzishlari, muayyan uyadagi so`zlar ishtirokida matn yaratishlari, matnning mazmunini saqlagan holda shaklini o`zgartirishlari mumkin. Chunonchi, bir tovush bilan farqlanuvchi tib-tip, bob-bop, sarv-sarf, bot-bod singari so`zlar yordamida gaplar tuzish (mas., Rahima bugun kitobning birinchi bobini o`qib tugatdi. – bu ko`ylak Rahimaga bor qilib tikilgan ekan.), bu so`zlarga ma`nodosh va uyadoshlar tanlash (mas., bob-bo`lim-qism, bor-mos-yarashiqli; tib-hakim-tabib-vrach-medik-shifokor, tip-qahramon-shaxs-personaj-obraz v.h.) kabi ish usullaridan foydalansa bo`ladi. Maktab ona tili kursining boshqa bo`limlari singari “Fonetika”ni o`qitishda ham matn ustida ishlash va matn yaratish malakalarini takomillashtirish asosiy vazifalardan biri sanaladi. Darslikda mazkur bo`lim bilan bog`liq juda ko`p ma`rifiy matnlar berilgan bo`lib, o`quvchilar bu matnlar ustida ishlash orqali ham talaffuz va imlo me`yorlarini puxtaroq bilim olish, ham matn yaratish malakalarini takomillashtirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Ana shu maqsadda o`qituvchi matn mazmuni asosida so`rof gaplar tuzish, matnga reja tuzish, matn mazmuni asosida savol-javob o`tkazish, matn oxirida berilgan savollarga javob topish singari topshirqlardan foydalanishi mumkin.

Ayniqsa, matn yaratish o`qituvchining diqqat markazida turishi lozim. O`quvchilarga “Nutq nima?”, “Nutq tovushlari qanday hosil bo`ladi?” “Qanday holatlarda bo`g`in qatordan qatorga ko`chirilmaydi?” singari mavzularda ma`rifiy matnlar tuzish yoki o`rganilgan fonetik hodisalarni nutqda qo`llab rasm asosida hikoya, turli mavzularda tasviriy, rivoya va muhokama matnlar yaratishni topshirsa bo`ladi.