|
Ko`rganni eshitgan engibdi (maqol)
ko`r
|
gan
|
Ni
|
eshit
|
Gan
|
eng
|
ib
|
di
|
o`zak
|
qo`sh-cha
|
qo`sh-cha
|
o`zak
|
qo`sh-cha
|
o`zak
|
qo`sh-cha
|
qo`sh-cha
|
fe`l
|
sh.yas
|
fe`l
|
fe`l
|
sh.yas
|
fe`l
|
sh.yas
|
sh.yas
|
sof fe`l
|
sif-sh
|
turl
|
sof fe`l
|
sif-sh shakli
|
Sof fe`l
|
Rav-sh shakli
|
zam.shakli
|
o`zak, fe`l sifatdosh (ot.vaz)
|
kelishik
|
sifatdosh (ot.vaz)
|
|
|
o`tg.zam
|
Tush.kel
|
|
|
|
Gapdagi har ikki sifatdosh (ko`rganni va eshatgan) ot o`rniga kelgan. Belgilari:
Har ikki sifatdosh kelishik formasida (biri, bosh, ikkinchisi tushum).
So`rog`i sifatdoshniki emas, ot so`zniki: kimni? kim?
Ma`nosi –belgi emas, predmet (jonli predmet): Ko`rganni engibdi
Sintaktik vazifasi-aniqlovchi emas, to`ldiruvchi va ega.
Quyidagi jumlada ham, sifatdosh so`zlar ot turkumi vositasida qo`llangan?
Bilmaganni so`rab o`rgangan-olim (Navoiy)
bil
|
ma
|
gan
|
Ni
|
so`ra
|
b
|
o`rgan
|
gan
|
olim
|
(dir)
|
o`zak
|
qo`sh-cha
|
qo`sh-cha
|
qo`sh-cha
|
o`zak
|
qo`sh-cha
|
o`zak
|
qo`sh-cha
|
o`zak
|
|
fe`l
|
sh.yas
|
sh.yas
|
so`z.o`zg
|
fe`l
|
sh.yas
|
fe`l
|
sh.yas
|
ot.turd
|
kelishik
|
II shaxs
|
Bo`lish.siz sh
|
Sif- sh
|
Turl
|
II shaxs
|
|
II shaxs
|
Sif- sh
|
ot
|
belgisiz
|
buy
|
|
shakli
|
Kel
|
buy
|
shakli
|
buy
|
shakli
|
|
|
mayli tush. Kel sifatdosh (otlashgan so`z)
|
mayli
|
|
mayli sifatdosh (otlashgan so`z)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Birozdan so`ng tur-tur boshlandi (A.K)
Gapdagi birozdan (o`zgai asli ravish) va tur-tur (fe`l) so`zlari ham o`z turkumi vazifasi qo`llangan. Asosiy belgilari, avvalgi gap tahlilida qayd qilgandek, ot qo`shimchalarini olgani, so`rog`i o`zgargani va bajaradigan sintaktik vazifada ekanligidir.
Tilimizda son so`zlar ham boshqa turkum vazifasiga ko`chishi mumkin:
Biri kitob o`qiydi, biri shaxmat o`ynaydi.
Gapdagi biri so`zlari ot so`z o`rnini (vazifada) qo`llangan, gapda ega vazifasidadir. (bundan tashqari, gapdagi kitob va shaxmat so`zlari tushum kelishigi shaklida-yu lekin belgisiz qo`llangan).
Yana misollar:
O`n besh uchga kasrsiz bo`linadi
Olimlarning ikkisi ham tuproqshunos edilar. (Oybek)
Kampirning ettisi o`tgandan keyin Olim buva dadamga uchradi (A.K)
O`zbek tilida hatto taqlid so`zlar va bog`lovchilar ham ot o`rnida qo`llanishi mumkin. Masalan:
Bolalarning shov-shuvi tindi (Gaz)
Qo`shni qishloqdan otlarning gupur-gupuri eshitilib tururdi (A.K)
To`yga uch kun qolganda “lekin”i chiqib qoldi (A.K.)
Ravish turkumiga mansub so`zlarga gapda ba`zan sifat va ot turkumidagi so`zlar o`rnida qo`llanilishi mumkin. Tahlili jarayonida bunday xususiyatlarni imkoni qadar to`liq izohlab o`tish kerak.
Masalan:
Ko`pga chopgan ozdan qupuq qoladi. (maqol)
Bu gapdagi ko`pda va ozdan bo`laklari to`ldiruvchi vazifasidadir. Materiali esa ravish-ko`p, oz. Bu ravishlar ot o`rniga o`tgani sababli, otning grammatik belgilarini qabul qilgan:
Kelishik qo`shimchalarini olgan.
Ikkinchisi gapda hol emas (ravishning asosiy sintaktik vazifasi hol bo`lish), to`ldiruvchi vazifasiga kelgan.
Harakat belgisi ma`nosini emas, balki predmet tushunchasini ifodalagan. (Mazkur gapda sifatdosh so`z-chopgan ham o`z vazifasida emas, otlashgandir).
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o`zbek tili gap qurilishi so`z turukumlari aro vazifa almashinuv anchagina keng tarqalgan. Morfologik tahlilda tilmizdagi mana shu xususiyatga alohida diqqat bilan qarash va gapdagi so`zlarning asl turkumi va qaysi turkum vazifasida qo`llanganini to`liq izohlab berish talab qilinadi. Bu narsa, o`z o`rnida, sintaktik tahlilni to`g`ri amalga oshirishda zamin hozirlaydi.
Tayanch tushunchalar.
Grammatik tahlilining tarkibiy qismlari:
Morfologik tahlil:
so`z tarkibi bo`yicha tahlil;
so`z turkumlari bo`yicha tahlil
Sintaktik tahlil:
sodda gap bo`yicha sintaktik tahlil;
gap bo`laklarini aniqlash metodi;
tahlilda gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaydigan “bo`lak”larni izohlash;
qo`shma gap bo`yicha sintaktik tahlil.
Sodda gap tahlili:
Inson ilm va mehnat bilan baxtli bo`ladi.
Gapda so`zlarning bog`lanishi:
a) Inson baxtli bo`ladi-ergashgan bog`lanish moslashuv ega va kesim mosligi;
b) ilm va mehnat-teng-teng bog`lanish, bog`lanish orqali;
v) ilm bilanbaxtli bo`ladi-ergashgan bog`lashgan, boshqaruv, ko`makchi orqali;
g) mehnat bilan baxtli bo`ladi-ergashgan bog`lanish, boshqaruv ko`makchi orqali.
2. Sodda gap qurilishi bo`yicha;
a) ifoda maqsadiga ko`ra darak gap;
b) tuzilishiga ko`ra soldda gap, sodda yoyiq gap;
v) bosh bo`laklarning ishtirokiga ko`ra ikki bosh bo`lakli gap;
g) to`liq to`liqsizligiga ko`ra to`liq gap;
d) gapda avval bosh, keyin II darajali bo`laklar aniqlanadi.
Inson ilm va mehnat bilan baxtli bo`ladi.
Qo`shma gap bo`yicha sintaktik tahlil:
Bog`langan qo`shma gap quyidagicha tartibda tahlil qilinadi:
a) qo`shma gap tarkibidagi sodda gapalar va ularning mazmun jihatidan bog`lanishi;
b) sodda gaplarning bog`lanish yo`li, bog`lovchilarning turi:
v) sodda gapalar orasida qo`llanilgan tinish belgilari;
g) gap bo`laklari.
2. Bog`lovchisiz bog`langan qo`shma gapalar quyidagicha tahlil qilinadi:
a) qo`shma gap tarkibidagi qismlar va ularning mazmun jihatdan bog`lanishi;
b) qismlarning orasida qo`llanilgan tinish belgilari;
v) qismlar orasida qo`llanilgan tinish belgilar;
g) gap bo`laklari.
3. qo`shma gaplar quyidagicha tahlil qilinadi:
a) bosh gap va ergash gap;
b) ergashgan gapning turi;
v) ergashgan gapning o`rni va tinish belgilari;
g) ergashgan gapning bosh gapga bog`lanish yo`llari;
d) gap bo`laklari.
Mavzuni mustahkamlash uchun savo va topshiriqlar.
Grammatik tahlilining tarkibiy qismlari qaysilar?
So`z tarkibi bo`yicha tahlilda nimalarga e`tibor berish kerak?
Quyidagi gapni so`z tarkibi bo`yicha tahlil qiling.
Mirzacho`lda buyuk ishlar endi boshlandi.
Quyidagi gapni so`z turkumlari bo`yicha tahlil qiling.
Nodira o`sha voqeani ko`nglidan o`tkazdi.
Sodda gapda gap bo`laklarini aniqlashda nimalarga e`tibor berishkerak?
Tahlilda gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaydigan, “bo`lak”larni qanday izohlaysiz?
Qo`shma gaplarni sintaktik tahlil qilishda nimalarga e`tibor qilinadi?
Tahlilda qo`shma gapning turlari aniqlashda nimalarga e`tibor qilish lozim?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
