«ona tili o`qitish metodikasi» fani

biz	bu	kun	lar	ga	oson	lik
bilan
o`zak	o`zak	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	O`zak	qo`sh-cha	ko`makchi
			shakl yasash	so`z o`zg		so`z yasash	sof ko`m
			ko`plik	turl. kel		ot yas
				jon.kel		negiz, yasama negiz

et	Ib	kel	ma	Di	k
o`zak	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha	Qo`sh-cha	qo`sh-cha
	shakl yasash		shakl yasash	shakl yasash	so`z o`zg
	ravishdosh shakli		Bo`lishsizlik sh	Zam shakli	Tusl-shaxs son
				O`tgan zamon	1 shaxs ko`plik

So`z tarkibi bo`yicha tahlilda yordamchi so`z turkumlariga oid so`zlarni o`zakka ham, qo`shimchaga ham kiritilmaydi. Chunki ular mustaqil ma`no ifodalangani uchun o`zak emas, grammatik ma`no ifodalasa-da, qo`shimcha ham emas, shuning uchun ularni qaysi yordamchi so`z turkumini ekanligini izohlanadi, xolos. Agar boshqa turkum vazifasiga bo`lsa, bu holat qavs ichida ko`rsatiladi. Yuqoridagi bilan ko`makchisi o`z turkumi vazifasidadir.

Ikkinchi bir gapdagi so`zlarni so`z tarkibi bo`yicha tahlil qilib ko`raylik:

1bosqich

Daryo lab i da tur ib ko`klam qo`chog`i da tovla a yotggan olma zor chiroyiga suqlanardim (X.N.)

2 bosqich

daryo	Ning	lab	i	Da	tur	ib
o`zak	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha
	so`z o`zg		so`z o`zg	so`z o`zg		Shakl yasov
	Turl.kelishik		Turl. egalik	Turl.kelishik		Rav-dosh shakli
	Qar.kel		IIIshaxs birlik	O`rin-payt kelishigi

ko`k	lam	ning	quchog`	i	da	tovlan	a
o`zak	qo`sh-cha	Qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha
	so`z yasash	So`z o`zg		so`z o`zg	so`z o`zg		Shakl yasov
	Ot sash	Turl.kelishik		Turl. egalik	Turl.kelishik		Rav-dosh shakli
negiz, yasama negiz		Qar.kel		III shaxs birlik	O`rin-payt kelishigi

Yotgan	Olma	zor	(ning)	chiroy	i	ga
qo`sh-cha	O`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha
Shakl yasov		so`z yasash	so`z o`zg		so`z o`zg	so`z o`zg
Sif-dosh		Ot sash	Turl. egalik		Turl. egalik	Turl. egalik
Shakli		joy oti	qar.kel		III shaxs birlik	Jo`n.kel
	negiz, yasama negiz

Suq	Lan	ar	Di	M
o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	qo`sh-cha	qo`sh-cha
	so`z.yas	shakl.yas	shakl.yas	so`z.o`zg
	fe`l yasovchi	sif-dosh shakli	zamon-shakli	tusl.shaxs-Icon, shaxs, birlik
			O`tgan zamon shakli

Ba`zi jarangsiz undosh tovush bilan tugagan o`zaklarga unli bilan boshlanuvchi qo`shimchalar qo`shilganda so`z oxiridagi jarangsiz undosh tovush jaranglashadi. So`z tarkibi bo`yicha tahlilda o`zbek tilidagi bu xususiyat hisobga olinishi kerak. Yuqoridagi gapda qo`chog`ida so`z-shaklining o`zak qimsi aslida qo`chog` emas, qo`choqdir: egalik qo`shimchasi (i) qo`shilishi natijasida so`z oxiridagi q jarangsiz tovushi g` ga aylangan (jaranglashishgan). Bunday so`zlarning tahlilida o`zakning asl shaklini uning tepasiga yozib ko`rsatish ham mumkin: quchog`ida kabi.

So`z turkumlari bo`yicha tahlil

So`z turkumlari bo`yicha tahlil, so`z tarkibi bo`yicha o`tkaziladigan tahlil kabi, morfologik tahlilning bir ko`rinishi bo`lib, u maktab dasturidagi “So`z turkumlari” mavzusining masalalarini qamrab oladi.

O`quvchi matndagi so`zlarning turkumlariga to`g`ri ajrata olsa, gap bo`laklarini aniqlashda ham qiynalmaydi. Demak, bu tahlil o`z-o`zidan sintaktik tahlil bilan bog`lanadi. So`z turkumlarining mohiyatiga to`la tushunmasdan turib, sintaktik tahlil vaqitida gapning bosh bo`laklari bilan grammatik munosabatga kirishmaydigan so`zlar (“bo`laklar)ni aniqlash mumkin emas.

So`z turkumlari bo`yicha o`tkaziladigan tahlilning birinchi bosqichini gapdagi so`zlarning turkumlariga ajratishdan-so`zlarni morfologik jihatdan tasnif qilishdan boshlash kerak. Bundan so`ng har bir turkumning ichki xususiyatlari ko`rsatiladi.

Yuqorida, “So`z tarkibi bo`yicha tahlil” bo`limida, berilgan ikki gapdagi so`zlar morfologik tahlilning 2-bosqichi sifatida davom ettiriladi.

biz	bu	Kun	lar	Ga	oson	lik	bilan
o`zak	o`zak	o`zak	qo`sh.	qo`sh.	o`zak	qo`sh	ko`mak
olmosh	olmosh	Ot	shakl	So`z	sifat	so`z yas	sof
			yas	o`zg.			ko`m.
kish.ol	ko`r.ol	turdosh	ko`pl.shakli	turl.kelishik	asliy	ot yas
I shaxs, ko`plik		Ot		jo`n.kel	sifat negiz, yasama negiz
					ot, tur, mavhum ot

et	ib	Kel	ma	di	K	daryo	(ning)
o`zak	qo`sh.	o`zak	qo`sh.	qo`sh.	qo`sh.	o`zak	qo`sh.
fe`l	shakl yas	fe`l	shakl yas	shakl yas	so`z.o`zg	ot	so`z.o`zg
II shaxs	rav-sh shakli	II shaxs	bo`lishsizlik shakli	zamon shakli	tuslovchi	turd	turl.kel.
buyruq mayli		buyruq mayli		o`tg.zam	shaxs-son	ot	qar.kel
				I shaxs	ko`plik

lab	I	da	tur	ib	ko`klam	(ning)
o`zak	qo`sh.	qo`sh.	o`zak	qo`sh.	o`zak	qo`sh.
ot	so`z.o`zg	so`z.o`zg	fe`l	shakl yas	turd. ot	so`z.o`zg
turd	turl.egl	turl.kel.	II shaxs	Rav-dosh shakli	ot	turl.kel.
ot	III shaxs birlik	O`rin-payt kelishigi	buyruq mayli			qar.kel