«ona tili o`qitish metodikasi» fani

quchog`	I	Da	tovlan	a	yotgan	olma
zor
o`zak	qo`sh.	qo`sh.	o`zak	qo`sh.	qo`sh.	o`zak	qo`sh.
ot.tur.ot	so`z.o`zg	So`z.o`zg	fe`l	sh.yas	sh.yas	ot.turd.ot	so`z.yas
	turl.egl	turl.kel.	II shaxs	rav-sh shakli	si-sh shakli		ot-yas
	III shaxs	o`r-payt kelishigi	buyruq mayli				joy oti yas-chi
	Birlik					negiz, yasama negiz. ot, atoqli ot

(ning)	chiroy	I	ga	suqlan	Ar	di	m
qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha	qo`sh-cha
so`z.o`zg	ot	so`z.o`zg	so`z.o`zg	fe`l	sh.yas	sh.yas	so`z.o`zg
turl.kel.	turd.ot	turl.egl	turl.kel.	II shaxs	sif-sh shakli	zam.sh	tuslovchi
qar.kel		III shaxs birlik	jo`n.kel	buyruq mayli		o`tgan.z shakli.	I shaxs birlik

Shunday qilib har ikkala gap morfologik tahlilning ikki bosqichi bo`yicha (So`z tarkibi bo`yicha va so`z turkumlari bo`yicha) tahlil qilinadi: to`liq morfologik tahlil amalga oshirildi. Uning ba`zi xususiyatlariga metodik izohlar beramiz:

1. 
   Ot so`zlar gapda doimo son va kelishik shaklida bo`ladi. yuqoridagi ikkinchi gapda qatnashgan ot so`zlar-daryo, ko`klam Olmozor, belgisiz (qo`shimchasiz) qo`llangan. Lekin tahlilda ularning asl shakli hisobga olindi (qo`shimchalar qavs ichida ko`rsatildi va tahlil qilindi).
   

Xuddi shu kabi qo`shimchalarga ega bo`lgan, lekin ma`lum grammatik shaklda turgan so`zlarni morfologik tahlilda e`tiborga olib, to`g`ri va to`liq izohlashga alohida diqqat qilish zarur. Chunki so`zning haqiqiy morfologik shaklini to`g`ri aniqlamaslik sintaktik tahlilda, ayniqsa gap bo`laklarini izohlashda xatolarga olib keladi.

2. 
   Yuqorida ta`kidlaganimizdek, so`zlarning morfologik tarkibini aniqlashda ularning hozirgi holati hisobga olinadi (etimologik sharh berib o`tish mumkin). Masalan yuqoridagi misolda ko`klam, suqlanardim, tovlanayotgan so`zlari hozirgi o`zbek tili nuqtai nazaridan yaxlit bir so`z tuyuladi, tarixiy tarkibi qorong`ilashagan. Aslida ko`klam-ko`k-la-m qismlariga bo`linadi, ko`k-o`zagiga so`z yasovchi (fe`l yasovchi)-m qo`shilgan. Natijada “ko`karuvchi fasl” ma`nosidagi ot so`z yasalgan. Bu so`zning etimologik tomoni. Xuddi shuningdek, suqlanmoq tovlanmoq fe`llari ham suq ham tob otiga fe`l yasovchi –lan qo`shilishi natijasida hosil bo`lgan. Shunday qilib, so`zning etimologik tomoni umumiy morfologik tahlilda hisobga olinmaydi, lekin ba`zan maxsus etimologik kuzatuv sifatida hisobga olinadi.
   
3. 
   Morfologik tahlilda (so`z tarkibiga ajratishda) qo`shimchalarning tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab bo`lishini ham unutmaslik kerak. Ba`zan ikki mustaqil sodda qo`shimcha birlashgan holda yaxlit bir grammatik ma`no anglatib keladi, ularni qismlarga ajratish mumkin emas. Yuqoridagi misolda-yotgan (tovlanayotgan so`zdagi) qo`shimchasi murakkab qo`shimchadir. Bu qo`shimcha-yot va –gan qo`shimchalarining bir ma`no anglatishi asosida yasalgan.
   

endi morfologik tahlilning murakkab tomonlaridan bo`lgan so`z turkumlarining o`zaro vazifadoshligi (bir turkum so`zning ikkinchi turkum vazifasida kelishi) va yordamchi so`zlarni izohlab berish masalalari haqida to`xtalamiz.

Masalan, morfologik tahlil uchun quyidagi gap berilgan bo`lsin:

1 bosqich

Ulg`ayib yigit bo`l di, oq u qorani tanidi

ulug`	Ay	ib	Yigit	bo`l	di
o`zak	Qo`sh-cha	qo`sh-cha	o`zak	o`zak	qo`sh-cha
sifat	so`z .yas	sh.yas	ot.turd	fe`l	sh.yas
asl.sifat	fe`l.yas	rav-dosh shakli		II shaxs	zam.shakli
negiz,yasama negiz				buyruq mayli	o`tg.zam.shakli
fe`l. yasama fe`l

Oq	U	qora	Ni	tani	di
o`zak	yuklama	o`zak	Qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha
sifat	(bog`l.vaz)	sifat	So`z.o`zg	fe`l	sh.yas
asl.sifat		asl.sifat	turl.kelishik	II shaxs	zam.shakli
negiz,qo`shma negiz, juft sifat (otlashgan)			Tush.kel	buyruq mayli	o`tgan zamon

Ko`rinadki, yuqoridagi gapda oqu qorani so`z shakli o`ziga xos murakkab semantik va grammatik xususiyatlarga ega. Biz sifat so`zlarning gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi vazifasida emas, unga tushum kelishigi qo`shimchasi-ni qo`shilganda va gapda vositasiz to`ldiruvchi vazifasida qo`llangan. Buning sababi: oqu qorani ot o`rnida qo`llanganligidadir. Mazkur so`zning ot so`z o`rnida qo`llanilganini unga tushum kelishigi qo`shimchasi (-ni) qo`shilganda, so`roqning almashganidan (oqu-qora-qanday? Oqu-qorani-nimani?) va belgi ma`nosini emas, predmet ma`nosini bildirayotganidan bilishimiz mumkin.

Morfologik tahlilda bunday xususiyatni –bir turkum so`zning ikkinchi bir turkum so`zi o`rnida qo`llanilishini alohida diqqat bilan aniqlash va izohlash kerak. Avvalo asl turkumi ko`rsatilib, so`ng qavs ichiga shu so`zning qaysi turkum so`zi vazifasida kelayotganini yozib qo`yish kerak. Chunki morfologik hodisalar bilan sintaktik hodisalarning uzviy bog`liqligi bor. Gapdagi so`zlarning grammatik shaklini, ma`no o`zgarishlari va sintaktik vazifasini to`g`ri anglamaslik, grammatik tahlilni to`g`ri amalga oshirishga monelik qiladi.

Yana bir gapni tahlil qilib ko`raylik:

Yomon_ni_tan_qid_kil_a_di,_yaxshi_ga_taqlid_qil_a_di.__2-bosqich'>1-bosqich

Yomon ni tan qid kil a di, yaxshi ga taqlid qil a di.

2-bosqich

Yomon	Ni	tanqid	qil	A	di,	yaxshi	ga
o`zak	qo`sh-cha	o`zak	o`zak	Qo`sh-cha	qo`sh-cha	o`zak	qo`sh-cha
Sifat	so`z.o`zg	ot.turd	fe`l	sh.yas	sh.yas	sifat	so`z.o`zg
asl.sifat	turl	ot	II shaxs	Rav-sh shakli	zam.shakli	asl	turl.kelishik
	Kelishik		buyruq mayli		O`tg.zam.shakli	sifat	Jo`n.kel
(otlash tush.kel)

Taqlid	qil	A	di
O`zak	o`zak	qo`sh-cha	qo`sh-cha
ot.turd. ot	fe`l	sh.yas	sh.yas
	II shaxs	Rav-sh shakli	zam.shakli
	buyruq mayli		O`tg.zam.shakli

Tahlildan ma`lum bo`ladiki, gapdagi ikki so`z o`z turkumi vazifasida emas, boshqa turkum o`rnida qo`llangan: yomonni va yaxshiga.

Yomon va yaxshi so`zlarining mazkur gapda ot so`z vazifasida ekanini shu so`zlar qanday bo`laklar bilan bog`lanigani bilan, qanday ma`noni anglatayotgani va qaysi turkum qo`shimchalarini qabul qilgani bilan izohlash mumkin. Yomonni va yaxshiga so`z shakllarining gapda to`g`ridan to`g`ri bog`langan so`zlari tushgan, aslida:

Yomon odamni tanqid qiladi, yaxshi odamga taqlid qiladi kabi. Aniqlovchi aniqlanmish holatidagi yomon odamni va yaxshi odamga birikmalarning aniqlanmish so`zlari (bo`laklari) odamni va odamga gapda qullanmagan: nutqiy iqtisod qilingan. Natijada aniqlanmish bo`lak (odam)ning ma`nosi, grammatik shakllari va vazifasi to`liq ravishda aniqlovchilarga-yomon va yaxshi so`zlariga o`tgan.

Sifat so`zlar-yomon va yaxshi kelishik qo`shimchalari bilan birlikda to`ldiruvchi vazifasidadir. Biz bilamizki, sifat so`zlar, o`z turkumini o`rnida qo`llansa, hech qachon to`ldiruvchi vazifasida kelmaydi. Sifatlar yuqoridagi gapda ot vazifasini qabul qilgani uchungina, to`ldiruvchi vazifasida kela olgan. Shunday qilib, morfologik tahlil bilan sintaktik tahlil zich bog`langan: biri ikkinchisini to`ldiradi. Agar morfologik tahlilda so`zlarning vazifasi almashinuviga-boshqa turkum vazifasida qo`llanishiga ahamiyat berilmasa, sintaktik tahlilda, ayniqsa, gap bo`laklarini aniqlashda chalkashliklarga yo`l qo`yish mumkin.

Ko`chish barcha turkum so`zlari orasida bor. Keltirilgan misollarda sifat ot turkumi vazifasida qo`llangan bo`lsa, ot so`zlar sifat vazifasiga ko`chgan bo`lishi ham mumkin. Masalan: Mirzakarimboy-tulki odam (Oybek) gapida tulki turdosh oti barcha belgilariga ko`ra sifat o`rnida qo`llangan: so`rog`i qanday? Jonli predmet tushunchasini bildiruvchi tulki so`zi gapda predmet belgisini bildiruvchi sifat o`rnida qo`llanilmagandir. Yana misollar:

1. 
   Mo``arabar atlas ko`ylak kiyib olgan edi.
   
2. 
   Mashinani taxta ko`prikdan o`tkazdilar,
   
3. 
   Sobirjon tilla soat sotib oldi.
   
4. 
   Mis choynakda suv tez qaynaydi.
   

O`zbek tilida sifatdosh so`zlardan ham ot va boshqa turkumlar o`rnida qo`llash mumkin.