Yodlang!!!! OVOZ, tovush, un, sado, sas, nido, sazo. Eshitish sezgisini uyg‘otuvchi, eshitish a’zolari orqali qabul qilinuvchi, eshitiluvchi narsa.
Yodalang!!!
1) Ovoz, asosan, odam va jonli narsalar tovushini ifodalash uchun qo‘llanadi.
2) Tovush odam va boshqa jonli narsalar ovozini, shuningdek, jonsiz predmetlarning urilishi, ishqalanishi va boshqa holatidan paydo bo‘lgan ovozni ifodalash uchun ham qo‘llanadi..
3) Un faqat odam ovozini bildiradi va ovoz so‘ziga nisbatan juda kam qo‘llanaveradi.
4) Sado jonli va jonsiz narsalarning tovushini bildiradi, lekin tovush so‘ziga nisbatan kam qo‘lla-nadi.
5) Sas shevaga oid so‘z bo‘lib, badiiy adabiyotda, ayniqsa, poeziyada kishi ovozi ma’nosida qo‘llanadi.
6) Nido kitobiy.
7) Sado juda kam qo‘llanadi.
Qaysi usulubda ba’zan qisqalikka, ba’zan nutqiy ortiqchalikka yo’l qo’yiladi? Oddiy so’zlashuv uslubida
Opti, kepti, bo‘sa, na’lat, ko‘ynakkabi so‘zlar qaysi nutqiy uslubda uchraydi? Oddiy so’zlashuv usulubida
Og‘zaki so‘zlashuv uslubining qaysi turida adabiy me’yorlarga qat’iy amal qilinadi? Adabiy so’zlashuv usulubida
Qaror qilindi, belgilansin kabi so’zlar qaysi usulubga xos? Rasmiy
Kelishik shakllari, nurning sinishi kabi so’zlar qaysi usulbga xos? Ilmiy
Bamisli, ruxsor, jilvalanmoq kabi so’zlar qaysi uslubga xos? Badiiy
Siyosiy vaziyat, iqtisodiy taraqqiyot kabi so’zlar qaysi usulubga xos? Publisistik
Qaysi usulublar yozma shaklga ega? Rasmiy, ilmiy, badiiy, publisitik
Qaysi usulub ham og’zaki ham yozma bo’ladi? So’zlashuv usulubi
Ayniqsa, ish qog’ozlari usulubi bo’lmish qaysi usulub faqat yozma shaklda bo’ladi? Rasmiy
Qaysi uslublar , asosan, yozma bo’lsa-da, og’zaki shakli ham qisman mavjud? Rasmiy, ilmiy, badiiy, publisitik
Masalan, ilmiy uslubning asosiy ko‘rinishlari bo‘lgan nimalar yozma yaratiladi? monografiya, dissertatsiya, darslik, maqola va shu kabilar
Masalan, ilmiy usulubda nima og’zaki bo’ladi? ilmiy ma’ruzalar og‘zaki shaklda o‘qiladi.
Badiiy usulubda nima og’zaki bo’lishi mumkin? badiiy uslubga mansub sahna asarlari
Lochin – yirtqich qushlar turkumining lochinsimonlar oilasiga mansub qush. 20 dan ortiq kenja turi ma’lum. Modasi yirik, gavdasining uzunligi 49 sm gacha, qanotlari yoyilganida 115 sm gacha, vazni 1,2 kg gacha. Mazkur parcha qaysi uslubda yaratilgan? Ilmiy uslub
Yodlang!!! OVQAT, taom, oziq, tomoq, xo‘rak, yemish, ne’mat.Odam, hayvon, umuman, jonivorlar iste’mol qiladigan suyuq yoki quyuq yegulik.
Yodlang!!!
1) Ovqat odam yoki hayvonlar yeydigan narsani bildiradi.
2) Taom faqat odamlar iste’mol qiladigan ovqatni ifodalash uchun qo‘llanadi va ovqat so‘ziga nisbatan biroz badiiy bo‘yoqqa ega.
3) Oziq «odam va boshqa joni-vorlar, hatto o‘simliklar qabul qiladigan ovqat» ma’nosini ham bildiradi. Ovqat va taom so‘zlari, asosan, yeyish uchun tayyor holatdagi narsani bildirsa, oziq, umuman, ovqatlanish uchun lozim bo‘lgan tayyor yoki xom holatdagi narsani bildiradi.
4) Xo‘rak, yemish juda kam qo‘llanadi.
5) Ne’mat badiiy uslubga xos.
Iljaymoq, tirjaymoq, xandon otmoq, jilmaymoq, tabassum qilmoq kabilar qaysi xususiyatga ko’ra ma’lum usulubga xoslangan? Salbiy va ijobiyligiga ko’ra
Esda saqlang!!! Nutqni to‘g‘ri va ta’sirli tuzishda, nutqiy uslublarni maqsadga to‘la muvofiq shakllantirishda uslubiy bo‘yoq alohida o‘rin tutadi.
Uslubiy bo’yoqning ikki xususiyatini ayting! 1) so‘zning muayyan uslubga mansubligi ; 2) unda so‘zlovchi subyektiv munosabatining ifodalanganligi «uslubiy bo‘yoq» nomi bilan umumlashtiriladi.
So’zlarning muayyan uslubga mansublig bo’yog’i nima? «funksional bo‘yoq» (masalan, «pul» ma’nosidagi mullajiring so‘zida so‘zlashuv uslubiga mansublik belgisi bor, «inson» ma’nosidagi bashar so‘zida badiiy-poetik uslubga mansublik belgisi mavjud). Uslubiy xoslanish funksional bo’yoq sanaladi
So‘zlovchi subyektiv munosabatining ifodalanganligi qanday bo’yoq sanaladi? “emotsional-ekspessiv” bo’yoq. (masalan, jamol so‘zida ijobiy munosabat, bashara so‘zida esa salbiy munosabat ham o‘z ifodasini topgan)
Demak!!! So’zlarning ma’lum bir usulubga xoslanishi funksional bo’yoq va so’zlardagi subyektiv(shaxsiy) munosabat, ijobiy va salbiylik emotsional-ekpressiv bo’yoq sanaladi.
Diqqat!!! Inson-kishi-bashar so’zlaridagi bashar so’zi badiiy usulubga xos va bu uning funksional bo’yoq tomoni
Diqqat!!! Bashara-chehra-yuz so’zlaridagi bashara salbiy, chehra ijobiy sanaladi va bu so’zlarning emotsional-ekpressiv bo’yog’i sanaladi. (salbiy yoki ijobiy munosabat emotsional-ekpressiv bo’yoq sanaladi)
Yodlang!!!
1) Barter—tovar ayriboshlash
2) Birja—bozorning uyishish shakli, yirik savdo muassasi
3) investitsiya—iqtisodiyotning muayyan tarmog’iga kapital qo’yish, kiritish
4) Marketing—a) Iqtisodiyotning mahsulot chiqrish va sotish muammolari bilan shug’ullanuvchi sohasi
b) mahsulot ishlanmalari tayyorlash, Tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish tizimi
5) Menejer—malakali yollanma boshqaruvchi
6) Menejment—zamonaviy ishlab chiqarish, boshqarish, tartibga solish to’g’risidgi fan (qisqartirildi)
So’zlarning emotsional-ekspressiv bo’yog’I nima? Subyektiv munosabat ifodalash, salbiy yoki ijobiy munosabatda qo’llash
Esda saqlang!!! So‘zdan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish har qanday nutqning aniq va ta’sirli bo‘lishini ta’minlaydi. Bunda so‘zning leksik ma’nosi bilan bir qatorda uning uslubiy bo‘yog‘ini ham yaxshi bilish zarur. So‘zning u yoki bu uslubga xoslanganligi va so‘zdagi salbiy yoki ijobiy munosabat ifodasini bilmasdan turib, uni to‘g‘ri va maqsadga muvofiq holatda qo‘llab bo‘lmaydi. Qaysi uslub bo‘lishidan qat’i nazar, nutq tuzuvchi buni inobatga olishi lozim.
Ma’nodosh(sinonim) so’zlar qaysi jihatlariga ko’ra farqlanadi? 1) muayyan uslubga xoslanishi 2) emotsional-ekspressiv bo‘yog‘iga ko‘ra farqlanadi
Masalan, yuz, bet, aft, bashara, turq, chehra, jamol, oraz, uzor, ruxsor ma’nodoshlik qatorida qaysi so’z biron-bir uslubga xoslanmagan? Yuz
Qaysi so’zlarda salbiy bo’yoq darajalangan holda aks etgan? bet, aft, bashara, turq so‘zlarida
Qaysi so’zlarda so’zlashuv uslubiga xoslik mavjud? bet, aft, bashara, turq so‘zlarida
Qaysi so’zlarda ijobiy bo’yoq mavjud? chehra, jamol so‘zlarida
Qaysi so’zlar badiiy uslubga xoslangan? chehra, jamol so‘zlari
Qaysi so’zlar eskirgan va ko’proq kitobiy uslubga xos? oraz, uzor, ruxsor so‘zlari
Bu so’zlarning turli uslubga xoslanishi qanday bo’yoq sanadi? Funksional bo’yoq
Bu so’zlarning ijobiy va salbiyligi qanday bo’yoq sanaladi? emotsional-ekspressiv bo‘yoq
Qanday so’zlar uslubiy imkoniyatlari juda katta bo‘lib, ular nutqning jozibali, ta’sirli va aniq bo‘lishiga ko‘maklashadi? Ma’nodosh so’zlar
Tilimizdagi qanday so‘zlar asosida turli qochirim, kinoyalar, so‘z o‘yinlari kabi nutqni bezovchi usullar ham yuzaga keltiriladi. Mumtoz adabiyotdagi tuyuq janrining asosini aynan qanday so‘zlar tashkil etadi? Omonim(shakldosh so’zlar) va paronimlar bilan
Diqqat!!! Paronimlarga qarang!!!
1. Hunarni asrabon netkumdur oxir. (oxir, axir, oxur),
Olib tufroqqamu ketkumdur oxir (oxir, axir, oxur).
2. Haq yo‘linda kim senga bir harf o‘qut-mish ranj ila,
Aylamak bo‘lmas ado oning haqin yuz ganj (ganch, ganj) ila.
3. Quyoshlig‘ istasang, kasbi kamol et,
Kamol kasb (kosib, kasb) etarsen, bemalol et.
4. Har kishikim, birovga qozg‘ay choh (chog‘, choh),
Tushgay ul choh (chog‘, choh) aro o‘zi nogoh.
Omonimni Yodlang!!!
Chek I Chegara, eng so‘nggi chegara.
Chek II chegaralarii aniq belgilangan yer uchastkasi
Chek III qur’a, bir ishni bajarish majburiyati sharti
Chek IV Ma’lum summani bankdan, kassadan olish yoki boshqa yerga o‘tkazish huquqini beruvchi hujjat.
Chek V Tortmoq. Iztirob chekmoq
10-sinfda berilgan omonimlarni lug’atdan toping va yodlang!!!
Chang-chang, qon-qon, chiq—chiq, gul—gul, ol—ol, dam—dam, otin—otin, bo’l—bo’l, o’t—o’t, bo’sh-bo’sh, yosh-yosh, tut—tut, qoq-qoq (omonimlar mashqlar ichidan olindi, bularni topib yodlash juda ham muhim)
Patinjon so’zi adabiy tilde nima sanaladi? Pomidor
Tancha adabiy tilde nima? Sandal
Qanday birliklar adabiy til me’yorlaridan tashqarida, ular milliy til unsurlari sanaladi? Shevaga xos so’zlar
Milliy tilga nimalar kiradi? Shevaga xos so’zlar, argolar, jargolar, vulgar so’zlar, varvarizm, eskirgan so’zlar, atamalar, kasb-hunar leksikasi, xullas, tilimizdagi barcha unsurlar. (milliy til nihoyatda keng tushuncha)
Milliy tilning ishlov berilgan, tanlangan, sayqal berilgan eng oliy shakli qanday til sanaladi? Adabiy til (milliy tilga nisbatan ancha tor tushuncha)
Shuning uchun bunday unsurlar(shevaga xos so’zlar) qaysi uslublarda qo’llanmaydi? ilmiy, rasmiy va publitsistik uslublarda qo‘llanmaydi.
Shevalar so’zlashuv uslubida qo’llanadimi? ko’proq oddiy so’zlashuv uslubida qo’llanadi
Shevaga xos so’zlar qaysi uslublarda ma’lum bir me’yorda(kamroq) qo’llanadi? Badiiy va adabiy so’zlashuv uslubida
Qaysi uslubda qo‘llangan shevaga oid unsurlar yozuvchining uslubiy-estetik maqsadiga xizmat qiladi? Badiiy uslubda
She’valar badiiy asarda qanday maqsadda qo’llanadi? badiiy asarda qahramonning muayyan hududga mansubligini ta’kidlash, mahalliy koloritni yaratish, hayotning realistik tasvirini chizishga yordam beradi.
Yozuvchi shevaga xos so’z va adabiy tildagi muqobili o’rtasida nozik farq bo’lsa, qaysi birini tanlaydi? Shevaga xos so’zni
Qaysi ijodkorning qissaslaridan biri «Sinchalak» deb sheva so‘zi bilan nomlagan? Abdulla Qahhorning
Sinchalakning adabiy tildagi muqobili nima? Chittak
Sinchalak va chittakning farqi nimada? «chittak» so‘zida qushning qo‘nimsizligiga ishora bor, «sinchalak»da esa uning nozikligi (sinchaloq – jimjiloq so‘zi bilan aloqador) ta’kidi mavjud, noziklik, albatta, ijobiy sifat. Shuning uchun yozuvchi alohida mehr bilan tasvirlagan qahramoniga nisbatan sheva so‘zini(sinchalakni) ma’qul ko‘rgan.
Eskirgan so‘zlar qaysi ulublarda juda katta uslubiy qimmatga ega? Badiiy va publisistik
Eskirgan so’zlarning necha turi mavjud? 2 ta—tarixiy va arxaik
Qanday so‘zlar tarix mavzulari yoritilgan ilmiy va badiiy matnlarda o‘tmishni real tasvirlash maqsadi bilan qo‘llanadi? Tarixiy so’zlar
Qanday so‘zlar matnga tarixiy kolorit berish bilan birga, zamonaviy mavzular yoritilgan badiiy va publitsistik asarlarda ko’tarinkilik, tantanavorlik ifodasiga xizmat qiladi? Arxaik so’zlar
Arxaik so‘zlarga misol ayting! (dudoq – hozirgi muqobili lab; meng – hozirgi muqobili xol; tilmoch – hozirgi muqobili tarjimon kabi)
Tarixiy so‘zlarga misol ayting! (yasovul, bek, xon, qozi, cho‘ri kabi).
Arxaik va tarixiy so’zning farqi nimada? Arxaik so’zlarning hozirgi kunda muobili mavjud, ular boshqa so’z bilan yuritiladi. So’z eskirsa ham, u ifodalagan tushuncha saqlanib qolgan . Ammo tarixiy so’zlarda so’z ham , u ifodalagan tushuncha ham eskirgan bo’ladi. Masalan, dudoq hozir lab deb yuritiladi, ammo yasovul so’zi ham, u ifodalagan tushuncha ham hozir mavjud emas . (yuqoridagi misollarni aynan yodlang)
So’zlarni tarixiy va arxaikka ajrating!!!
rayon, sipoh, oblast, qozi, muhrdor, podsho, tanob, tarxon, kepakiy , qutidor, cho’ri
Yodlang!!!
1) bitik—a) yozuv b) xat, maktub c) asar
2) kolorit—a) rasm, ranglar uyg’unligi; biror narsaning xususiyatlari majmui
3) zavj—er, qayliq; 4) zavja—rafiqa, xotin 5) moziy—o’tmish 6) tancha(sheva)—sandal
7) qutidor—Qo’qon xonligida soliqlarni to’plab xon xazinasiga yuboruvchi
Esda saqlang!!! Mustaqillik tufayli yuz bergan o‘zgarishlar, evrilishlar, yangilanishlar o‘zbek tili leksikasining rivojiga salmoqli ta’sir ko‘rsatdi. Bu ta’sir faqat son jihatidan emas, balki sifat jihatidan ham bo‘lganligini ta’kidlash lozim. Mustaqillikdan avval lug‘atlarimizga sig‘magan ma’naviyat so‘zi izohli lug‘atga qaytdi. !!! Bakalavr, bankomat, barter, birja, investitsiya, konsalting, marketing, menejer, multimedia, reyting, tadbirkor, raqobatbardosh kabi son-sanoqsiz so‘zlar tilimizga kirib keldi va uning boyishi uchun xizmat qilmoqda. (yozilishini ham o’rganing)
Qolip, betlik, poshna, charm, shirach; sandon, dam, ko‘ra, bosqon, bolg‘a; andava, mola, chaplama suvoq; iskana, randa, shovun, tesha. Berilgan so’zlar nimaga oid? Kasb-hunarga oid
Tilimizdagi nimalar ilmiy va ilmiy-texnik tushunchalarning nomlari sifatida ilmiy uslubga xoslangan so‘zlar yoki so‘z birikmalaridir? Terminlar
Nimalar ilmiy uslubda tavsiflash va nomlash vazifalarini bajaradi va bu uslubning o‘ziga xos ko‘rsatkichlari sanaladi? Terminlar
Terminlar , asosan, ilmiy uslubga xos sanaladi. Ular qaysi uslublarda tasviriy-uslubiy vosita sifatida qo‘llanishi mumkin? badiiy va publitsistik uslublarda
Ilmiy va ilmiy-texnik jarayon, ishlab chiqarish manzaralarini tasvirlash, muayyan soha bilan bog‘liq shaxsning nutqiy xarakteristikasini yaratish kabi badiiy maqsadlar bilan nimalar mazkur uslublarda qo‘llanishi mumkin? Terminlar(atamalar, istilohlar)
Mamlakatimizning turli hududlarida qadimdan kulolchilik, duradgorlik, etikdo‘zlik, gilamchilik, kashtachilik, tikuvchilik, naqqoshlik, temirchilik, pichoqchilik kabi bir qancha kasb-hunar tarmoqlari rivojlanib kelgan. Bu sohalarga oid maxsus tushunchalar, o‘ziga xos so‘zlar bilan nomlangan, bular qanday nomlanadi? kasb-hunar leksikasi nomi bilan umumlashtiriladi va ana shunday leksika, albatta, kasbiy-ilmiy matnlarning asosiy unsurlaridir.
Kasb-hunarga oid so‘zlar va iboralar qaysi uslublarda qo‘llanishi va tegishli sohaga daxldor hududiy o‘ziga xoslikni ta’kidlashga xizmat qilishi mumkin? badiiy va publitsistik uslublarda
Esda saqlang!!! Iboralar tilning eng muhim tasviriy-uslubiy vositalaridan biridir. Ular nutq uslublarida turli xil vazifalarni bajaradi. Xususan, ilmiy va rasmiy uslublarda ko‘pincha muayyan tushunchalarni nomlash uchun qo‘llanadi. Bunga misollar ayting! qo‘l qo‘ymoq, xulosaga kelmoq, qarshi chiqmoq, ovoz bermoq, qo‘l ko‘tarmoq (demak iboralar ilmiy va rasmiy uslubda kamroq, muayyan tushunchani nomlash uchungina qo’llanadi)
Iboralar qaysi uslublarda keng qo’llanadi? So’zlashuv, publisistik va badiiy usulublarda
Nimalar obrazli tafakkur mahsuli bo‘lib, kuchli ko‘chma ma’no ifodasi bilan, yorqin emotsional-ekspressivligi bilan tilda yashaydi? Iboralar
Iboralarga diqqat qiling!!! Tomdan tarasha tushganday, tarvuzi qo’ltig’idan tushmoq, oyog’ini qo’liga olmoq, o’pkasini qo’ltiqlamoq, chumchuq pir etsa, yuragi shir etmoq, qosh qo’yaman deb, ko’z chiqarmoq
Qaysi uslublarda iboralar xilma-xil tasviriy-uslubiy vazifalarni bajaradi, bunga iboralardagi mavjud rang-barang uslubiy bo‘yoq imkoniyat yaratadi? Badiiy, publisistik va so’zlashuv uslublarida
Antonim va sinonim iboralarni yodlang!!!
1) O’ziga to’q—qo’li uzun sinonim iboralardir; ularning antonimi qo’li kalta sanaladi
2) joni achimoq—ichi achimoq—sinonim
3) Boshi qotmoq—miyasi g’ovlamoq—sinonim?
4) Bir yoqadan bosh chiqarmoq—bir tan-u bir jon bo’lmoq—sinonim
Iboralarga diqqat qiling!!! Ma’noshlarini toping!!!
Aqldan ozmoq, bino qo‘ymoq, bir shingil, almisoqdan qolgan, miridan sirigacha, ichi qora, ko‘zini yog‘ bosgan, mazasi qochdi, payini qirqmoq, oyog‘ini tirab olmoq, podadan oldin chang chiqarmoq, «san-man»ga bormoq, joni halqumiga keldi, yuragini yormoq, qo‘ldan ketmoq, «hash-pash» deguncha.
Tilimizda yangi paydo bo’lgan so’zlarni yodlang va yozilishiga diqqat qiling!!!
1) Brifing—rasmiy shaxslarning ommaviy axborot vositalari bilan o’z fikrini bildirishi
2) Diversifikatsiya—mahsulot turini ko’paytirish, kengaytirish
3) Modernizatsiya—Zamonaviy talab va didga moslab o‘zgartirish
4) Parlament-Demokratik davlatlarda, asosan, saylov yo‘li bilan tuziladigan oliy vakillik va qonunchilik organi
5) Strategiya-Maqsadga erishishning uzoq muddatli rejasi;
Matematika, kimyo, geografiya ,ona tili kabi fanlarda ishlatiladigan terminlar qaysi uslubga oid? Ilmiy uslub
Rasmiy ish qog’ozlari uslubi bu…? Rasmiy uslub
Radio, televideniyekabi ommaviy axborot vositalari uslubi bu…? Publisistik usulub
Qayta faollashgan so’zni ayting. Vazir
Iboralar qaysi uslubda ko’proq ishlatiladi? Badiiy, shuningdek so’zlashuv va publisitik
Iboralar qaysi uslublarda muayyan tushuncha uchungina (kam)qo’llanadi? Ilmiy va rasmiy
Diqqat!!! Arra, tesha, mix, ketmon, posha, qolip, andava, mola kabilar kasb-hunar leksikasi sanaladi
Diqqat!!! Ega, katet, gravitatsiya, aniqlovchi, ildiz, ko’paytma, sintez, yonbosh, halol kabilar atamalar(termin) sanaladi
Ma’lumki, tilshunoslikka oid nazariy adabiyotlarda olmosh so‘z turkumi xususida boshqa so‘z turkumlariga nisbatan noan’anaviy lisoniy qarashlar mavjud. Bunday qarashlar, albatta, olmoshlar turkumiga xos so‘zlarning lingvistik tabiatiga bog‘liq holda shakllangan. Ichi bo‘sh so‘zlar – ma’no qobig‘i bo‘sh so‘zlarga olmoshlar va atoqli otlar kiritiladi. Olmosh va atoqli otlar pragmatik funksiyaga ega bo‘lib, matn ichida ma’lum nutq vaziyati bilan aloqador ma’no ottenkalari bilan to‘ldiriladi. Parcha qaysi uslubga oid? Ilmiy uslubga
MORFOLOGIK VOSITALAR USLUBIYATI!!!
Kelasi zamonning qaysi shakli usulbiy xoslangan bo’lib, unda tantanovrlik ta’kidi kuchli? -ajak
–ajak shakli qaysi uslubga xos? Publisistik
Morfologik vositalarda (shakl yasovchi qo’shimchalarda) qanday bo’yoq kuchli emas? Emotsional-ekpressiv (subyektiv, ya’ni ijobiy va salbiy bo’yoq)
Morfologik vositalarda (shakl yasovchi qo’shimchalarda) qanday bo’yoq kuchli bo’ladi? Funksional bo’yoq(ya’ni, uslublarga xoslanish)
Siz unda haqiqiy onalarni ko’r+ajak+siz. (-ajak)
Safar hozirligini ko’r+gay+siz(-gay uslubiy xoslangan, publisitik uslub)
O’zingizni bosing dedim, quriq+qina qilib (-qina uslubiy xoslangan, so’zlashuv uslubi)
Do’ppi+dak+kina osh qildim (-dek(-dak) va kina uslubiy xoslangan, so’zlashuv usulubi)