Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Mavsumiy marosim folklori
0 ‘zbek xalqi qadim zamonlardan dehqonchilik, bog‘bonlik, chorva- 
chilik bilan shug‘ullangan. Dehqoncliilik ham, chorvachilik ham mutlaq 
tabiat muruvvati va injiqliklari bilan bog‘liqdir. Erta bahordan kech 
kuzgacha dehqon dalada mehnat qiladi. Qishda esa yerga iloji boricha 
ko‘proq nam singdirish choralarini ko‘radi. Chorvador esa yil davomida 
chorvani semirtirish, ko‘paytirish bilan band bo‘ladi. Binobarin, yil fasl- 
larining qulay kelishi dehqon xirmoniga xirmon qo‘shadi, chorvador 
mehnati samarasini ro ‘yobga chiqaradi. Shuning uchun yomg‘ir cha- 
qirish, yomg‘ir to'xtatish, shamol chaqirish va to‘xtatish tajribasini ipidan 
ignasigacha keyingi avlodga meros qilib qoldirishga odatlangan. Nati­
jada, o ‘nlab marosimlar kashf etilgan. Marosimlar esa, albatta, so‘zning 
sirli ta’siri bilan yashagan, amalga oshirilgan.
Professor Mamatqul Jo‘rayevning “0 ‘zbek mavsumiy marosim folk­
lori”110 kitobini o ‘qigan kitobxon o ‘zbeklarda yilning 365 kunidagi de- 
yarli har bir kun dehqonchilik, bog‘dorchilik, chorvachilik kasbi bo'yicha 
o ‘zining maxsus nomi, marosim bilan bog‘liq jihatlari borligiga ishonch 
hosil qiladi.
0 ‘zbek mavsumiy marosim folklori yil fasllarida o ‘tkaziladigan 
marosimlardan iborat. Bahorgi mavsum marosimlari loy tutish, shox 
moylash, Navro'z, yomg‘ir chaqirish, darvishona; yozgi marosimlar choy 
momo; kuzgi marosimlar shamol chaqirish; qishki marosimlar yas-yusun- 
lardan iboratdir. Yuqorida qayd etilganlardan tashqari yozgi to‘qson, 
chilla, qishki to‘qson, chilla, ayamajuz, hut-yut deb nomlanadigan o ‘nlab 
udumli muddatlar ham ma’lum darajada marosim ko‘rinishlariga ega.
Masalan, loy tutish marosimida muayyan hududda yashaydigan aholi 
ariqlami tozalash, dalaga suv chiqarishni osonlashtirish uchun hasharga 
chiqadi. Xotiralardan birida baxshi Bo‘ri Ahmedov Sherobod tumanida 
shunday marosim o'tkazilayotganda, hasharchilar yonidan o ‘tib qolgan. 
Unga loy tutishgan. Shunda baxshi:
Hojakam hajga ketdi,
Bilmadim kujo ketdi.
0 ‘n ikki jumurtqadan 
Qirq sakkiz jo ‘ja ketdi
110 Жураев М. Узбек мавсумий маросим фольклори. - Т.: Фан, 2008.
224

---

topishmog‘ini aytgan. Ishlayotganlar bir yil, o ‘n ikki oy, qirq sakkiz 
mehnat haftasi yashiringan topishmoqni topa olmaganlar va baxshi ariq 
tozalash ishidan ozod qolgan. Shox moylar marosimi bahorda qo'sh 
chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan. Dehqonlar yil davomida ekin-tikin mo‘l- 
hosil berishiga umid qilib birinchi qo‘sh haydaydigan ho‘kiz shoxiga 
zig‘ir moyi surganlar. Marosimda dehqonchilik pin - bobodehqondan 
mo‘l hosil bo‘lishini tilab niyat qilishgan.
Yomg‘ir chaqirish marosimi, asosan, bahorda yomg'ir yog‘mag an 
yillarda o ‘tkazilgan. Qadimda muqaddas Yada toshi bo‘lgan ekan. Mana 
shu tosh yordamida yomg'ir chaqirishgan. Mahmud Koshg‘ariy “Devonu 
lug‘oti-t-turk” asarida shaxsan o ‘zi yoz kunlarida yong'in bo‘lganda, bu 
tosh mo'jizasi bilan yomg‘ir chaqirilib, yong'in o ‘chirilganiga guvoh 
bo‘lganini yozadi. Keyinchalik yomg‘ir chaqiriladigan hududlarda “Sust 
xotin” marosimi o ‘tkazilgan. Bu marosim bir joyda ayollar, bir joyda 
erkaklar ishtirokida о ‘tkazilgan:
Sust xotin - sulton xotin,
Ko‘lankasi maydon xotin.
Suv xotin - suvsiz xotin,
Ko'ylaklari bo‘z xotin.
Hosillar mo‘l bo‘lsin, suv xotin,
Dehqonning uyi to‘lsin, suv xotin.
Kazzobning uyi kuysin, suv xotin,
Suv xotin - suvsiz xotin.
Yuqorida keltirilgan matnga o‘xshagan qo‘shiqlar kichik hududlarda 
yom glr chaqirib lalmi yerlarda ekilgan bug‘doylaming unish va o'sishi 
uchun imkon yaratilishiga urinilgan.
Yozgi marosimlardan biri “Choy momo” boMgan. “Choy momo” be- 
mahal ko‘tarilgan shamolni to‘xtatish maqsadida о ‘tkazilgan. B.Sarimsoqov 
bu marosimning Janubiy Qozog‘istonda yashovchi o‘zbeklar orasida 
o ‘tkazilgani haqida yozadi. 2009-yil Qashqadaryo viloyatidagi Qozoq 
qishlog‘ida o ‘tkazilgan ekspeditsiya davomida bu yerlik qariyalar “Choy 
momo” marosimini eshitganliklari haqida ma’lumot topdik. Ammo bu 
yangilikni aytgan qariyalarimiz marosim tafsilotlarini eslay olmadilar. 
Marosimda quyidagi matnli qo‘shiq kuylangan:
225

---

Choy mom о, choy momo,
Choy momosi o ‘libdi.
0 ‘g‘li yetim qolibdi.
Bosa-bosa beringlar,
Bosilib qolsin bu shamol.
Ucha-ucha beringlar,
Uchilib qolsin quv shamol.
Oblo-hu, Oblo-hu...
B.Sarimsoqovning ma’lumotiga ko‘ra, Sayram atroflarida marosim- 
ni, asosan, keksa ayollar boshlaganlar. Ikkita kampir eski ust-bosh kiyib, 
yuzlariga qorakuya surtib, qo‘llariga hassa olib, bittadan kaltakni yog'och 
ot qilib minib, “Choy momo” qo‘shig‘ini aytishib, qishloq ko‘chalari 
bo‘ylab yurishadi. Ulaming ortidan boshlariga qizil sholcha yopingan 
beshta bo‘yi yetgan qizlar qo‘shiqqa jo ‘r bo‘lib borishadi. Ulardan keyin- 
da esa yetti-sakkiz yoshlardagi bola eshakka minib olib, xonadonlardan 
berilgan xayr-sadaqalami xuijunga solib yuradi. Eshakda o ‘qloq, keli 
sopi va supurgi qo‘shib bog'langan bo‘ladi. Shu tariqa ishtirokchilar 
qishloqdagi barcha ko‘chalarni aylanib qo‘shiq aytishadi1".
Kuzgi marosimlarda shamol chaqirish odati bor. Agar yoz faslida 
yetilgan bug‘doyni yerga egib qo‘ymasin uchun shamol to‘xtatilgan 
bo‘lsa, kuzda donli ekinlami shopirish uchun shamol chaqirilgan:
Haydar, ota-onang o'libdir,
Moli senga qolibdir.
Bolang suvga oqibdir,
Shamolingni qo‘yvor.
Bu to‘rtlikdagi Haydar hazrati Alining nomlaridan biri deb belgilangan.
Qish faslida Yas-yunus marosimlari o‘tkazilgan. Unda mahalladagi 
yigitlar yoki ulfatlar yig‘ilishib, qimizxo‘rlik, bo‘zaxo‘rlik uyushtirgan- 
lar. Marosimda bo‘za ichish, davrada o ‘tirish, davradan turib ketish, jo ‘ra 
boshi (marosim biyi) buyrug'ini so‘zsiz bajarish qoidalariga rioya 
qilingan. Marosimda qimizni yoki bo‘zani kosagul kosaga quyib to‘rt 
misrali qo‘shiq aytgan:
111 Саримсокон Б. Маросим фольклори / Узбек халк огзаки поэтик ижоди. - Т.: Укитувчи, 
1990. - Б. 123.
226

---

Alyor bo‘lsin-ay,
Xo‘jam yor bo‘lsin-ay.
Xo‘jam bergan bu davlatga 
Dushman zor boisin-ay.
Qo‘shiqqa kosa olgan ishtirokchi javob qaytargan:
Oyga o'xshaydir yuzing,
Cho'lponga o‘xshaydir ko‘zing.
Shuncha ham yaxshi bo‘lurmi,
Xalq ichida yulduzing.
0 ‘zbek xalqi hayoti bilan yaqindan tanishgan odam mavsumiy 
marosiihlaming juda ko‘p ko‘rinishlariga ega ekaniga guvoh bo‘ladi. 
Mavsumiy marosimlar xalq hayotining tarkibiy qismini tashkil qilgan. 
Asrlar davomida o ‘zbeklarda ko‘ngil ochish, tabiatga umid bilan qarash, 
yaxshilikka intilish niyatining badiiy ifodasi bo‘lib kelgan.