Олмалиқ филиали Кафедра

Тоғ жинсларининг физика-механикавий хусусиятлари –бу уларнинг ташқи механикавий таъсирларга қаршилик қобилияти. Ташки кучланишлар статик, ўзгармас ёки вақт бўйича (масалан, жинсларнинг қалинлик, уйимлар, биноларнинг массаси) секин-аста ўзгарувчан, ҳамда вақтда турли тезликларда ўзгарадиган динамик, масалан ер қобиғининг карьерлар портлатилганда тебраниши ёки жинсларнинг кон-транспорт ускуналари ҳаракатлангандаги силкиниши а ҳ.к. бўлиши мумкин.
Физика-механикавий хусусиятлари тоғ массивларини қўшадиган тоғ жинслари турғунлиги ва деформацияланиш ҳисоблари учун зарур бўлган кўрсатгичлар билан тавсифланади. Ушбу кўрсатгичларнинг катталиклари бир томондан, тоғ жинслари хусусиятларининг ўзига, бошқа томондан эса – ташқи кучланиш тавсифига боғлиқ.
Умумий ҳолатда, тоғ жинсларининг юсиб борувчан юкланиш таъсирига реакцияси уч жараён кўринишида юзага келади: таранг деформацияланиш, пластик деформацияланиш ва бузилиш. Иккала биринчи жараён тоғ жинсларининг деформацион хусусиятларини, яъни уларнинг кучланишлар остидаги, бузилишга эмас, балки тоғ жинслари намуналарининг шаклини ўзгартирувчи ҳаракатини тавсийлаб беради. Учиниси эса: тоғ жинсларининг ташқи кучлар таъсири остида бузилишга қаршилик қобилиятини белгиловчи мустаҳкамлик хусусиятларини тавсифлаб беради.

Хулоса
Тоғ жинсларининг биринчи туриалоҳида заррачалар (доначалар) ўртасида қаттиқ кристаллизацион алоқали магматик, метаморфик ва чўкиндили жинсларни бирлаштиради. Ушбу боғлиқликнинг табиати кимёвий (ковалентли), бунинг натижасида эса жинслар сув таъсири остида кам ўзгарадиган юқори пишиқликка эга бўлади. Шартли равишда ушбу турга музлаб қоладиган тоғ жинсларини киритиш мумкин. Бундай жинсларнинг тузилмавий боғлиқлиги музнинг мавжудлиги билан белгиланади, улар массивларда қандайдир даражада тошлоқ жинслар каби туришларидан қатъий назар, пишиқлиги анча паст бўлади.
Биринчи турдаги тоғ жинсларидан иборат бўлган массив турғунлигининг ҳолати баҳоланганда, тузилишининг турли-туманлигиги, яъни сланецлигининг сустлашган пишиқлиги, дарзлар ва тектоник бузилишларининг мавжудлиги, муҳим аҳамиятга эга бўлмайди. Ушбу юзалар тоғ жинслари массивини алоҳида блокларга ажратади, унинг пишиқлигини ва турғунлигини сусайтиради. Массивнинг сув ташувчанлиги ҳам тоғ жинсларининг майдаланганлигига боғлиқ.
Иккинчи турдаги тоғ жинсларига5 % кам бўлмаган лойли заррачалардан таркиб топган юпқа дисперсли чўкинди ҳосилалар киради. Таркиби бўйича улар лойларга, қумоқ тупроққа, қумлоқ тупроққа, соғ тупроқсимон лойларга ва қумоқ тупроқларга бўлинади. Ушбу жинсларга, пишиқлигининг заррачалар ўртасидаги сув-коллоидли боғланиш тавсифини белгилаб берувчи сувнинг мавжудлигига боғлиқлиги хосдир. Қуруқ ҳолатда боғланма жинслар нисбатан юқори пишиқликка эга бўлади. Намлигининг ортиб бориши билан, пларнинг пишиқлиги пасаяди (сув миқдори кўп бўлганда улар уни умуман йўқотиб қўйишлари ва жорий ҳолатга ўтиб қолишлари мумкин).

Фойдаланилган адабиётлар

1.Ржевский В.В., Новик Г.Я. Тоғ жинслари физикасининг асослари. - М.: Недра, 1984. 56-б.

2.Астафьев Ю.П. Фойдали фазилмалар конларини очиқ усулда қазиганда тоғ жинслари массивининг ҳолатини бошқариш.- Киев-Донецк.: Олий мактаб, 1986.36-б.
3.Картошов Ю.М. ва б. Тоғ жинсларининг мустаҳкамлиги ва деформацияланиши. –М.: Недра, 1979. – 269-б.
www.Google.ru
www.Translate.google.ru
www.Wikipediya.ru