Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Operatsion faoliyatdan daromadlar hisobining tarmoqxususiyatlarivavazifalari

Mamlakatimizdaiqtisodiyotnimodernizatsiyalashvaijtimoiyiqtisodiyrivojlantirish,inovatsiyajarayonlarinijadallashtirishvabozoriqtisodiyotisharoitidaxo‘jalikyurituvchisubektlardaasosiyfaoliyatdaromadlarinisamaradorliginioshirishmuhimahamiyatgaega.Islohatlarninghozirgibosqichida
iqtisodiyotnierkinlashtirishniyanadachuqurlashtirish,unimoderinzatsiyalash
asosida subektlarning daromad topishi imkoniyatlarini yanada asosiy vazifa qilibbelgilandi.Chunkibozormunosabatlariiqtisodiymanfatlargatayanib,ungadaromadtopish,foydako‘rishorqalierishiladi.Mamlakatimiziqtisodiyotinimutanosibrivojlantirish,uningsamaralitarkibiytuzilmagaegabo‘lishinitaminlash va shu orqali barqaror iqtisodiy o‘sish sur‘atlariga erishish vatanimiztaraqqiyotivaxalqimizfarovonliginioshirishningmuximshartlaridanbirihisoblanadi. Bu maqsadga erishishi uchun esa, eng avvalo iqtisodiyotning barchasohalarida shuningdek, xo‘jlik yurituvchi cubektlarda asosiy (operatsion) faoliyatdaromadmanbalarinikengaytirish,rivojlantirish zarurbo‘ladi.
Asosiy faoliyatdan olingan daromad (foyda), bu maxsulot sotishdan olinganyalpifoydabilandavirxarajatlariorasidagitafovutvaasosiyfaoliyatdanko‘rilgganboshqadaromadlarniqo‘shishyokiboshqazararlarniayirishorqalianiqlanadi:
AFF=YAF-DX+BD-BZ (3)
Bunda,
AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda;DX-davirxarajatlari;
BD-asosiyfaoliyatdanolinganboshqadaromadlar;BZ-asosiyfaoliatdanko‘rilganboshqazararlar.
2-BHMSgamuvofiqasosiyfaoliyatdaromadlario‘zichigaquydagilarniqamrab oladi.

6. rasm:Xo‟jalikyurituvchisubektlardaasosiy(operatsion)faoliyatdanolingandaromadningtarkibi

Yuqoridakeltiribo‘tilgan,xo‘jalikyurituvchisubektasosiy(operatsion)faoliyatidan olingan boshqa daromadlar tarkibiga quydagilarni kiritishimiz
mumkin:

7-rasm:xo‟jalikyurituvchisubektlardaasosiy(operatsion)faoliyatdanolinganboshqa daromadlarningtarkibi¹³

Iqtisodiyotni moderinzatsiya qilish va devirsifikatsiyalash sharoyitida har birxo‘jalik yurituvchi subekt o‘ oldiga o‘z maqsadlaridan biri sifatida ishlab chiqarishtijoratfaoliyatidanko‘proqfoydaolishniko‘zlaydi.Harqandayiqtisodiyotrivojlanishi uchun daromad muhim o‘rin egallaydi. Daromad ishlab chiqarishganisbatan hosila bo‘lib, ijtimoiy rivojlanish darajasini aks ettirib boradi. Xo‘jalikyurituvchisubektlaridadaromadlarininganaletikhisobimahsulotlar,tovarlar,ishva xizmatlarni sotish turlari va boshqa boshqaruv uchun zarur segmentlar bo‘yichaolibboriladi.Operatsionfaoliyatdanolingandaromadtadbirkorliksubektiningodatdagifaoliyatidoirasidasodirbo‘ladivaturlichanomlanadi,shujumladansotishdantushum,yig‘imlar,foizlar,dividentlarvaroyaltelardir.Daromadlarresurslarninaqadarsamaraliishlatishdarajasigabog‘liqbo‘lsadadaromadning o‘zimazmunan iqtisodiy manfaatni bildiradi. Har bir tushunchaningnazariyasoslanishigakattaetiborqaratadigang‘arbhisobida_daromadningmohiyatida uchta kontsepsiya yotadi: mahsulot kontsepsiysi, hisobdan chiqarishkontsepsiyasi,o‘sishkontsepsiyasi.¹⁴
Mahsulotkontsepsiyasidaromadnixo‘jalikyurituvchisubektfaoliyatiningnatijasi sifatida qaraydi, boshqacha aytganda daromad–ma‘lum vaqt oralig‘idamahsulot, tovar va xizmatlarni yaratilgan jarayondir, lekin bunday tarif daromadnitanolishvaqtiniham,uningmiqdorinihamaniqlabbermaydi.Biroq,bukontsepsiyadan muhim bir jihat kelib chiqadi, daromad ishlab topilmagunga qadartanolinmaydi. Shundayqilib,ushbukontsepsiya daromadlar tarkibida olingan
bunaklar(avanslar),qo‘shishnimanetadi.
Hisobdan chiqarish kontsepsiyasi ishlab chiqarilgan Tovar yoki xizmatlargaberilishiga asoslanadi. Daromadlarni tan olishni tadqiq qilishda, ya‘ni realizatsiyaqilishvaqti deb, qachonyangi qiymat(tushum)tannarxni o‘zgartirsa,quydagiuchtavariantkelibchiqadi:
-yokipulmablag‘lariningolinishi,yanioldindanto‘lash;
-yokimahsulotlarniortibjunatilishi;
-yokimahsulotlarniomborgatopshirilishi.
Hisobdanchiqarishkontsepsiyasimahsulotvaxizmatlargaegalikqilishhuquqi xaridorga o‘tmasekan –daromadtanolmasliknitamnlaydi. Biroq, bukontsepsiyaning kamchiligi maxsulot yoki xizmatlarni yitkazib bergunga qadar tanolinish manqilinadi.
O‘sish kontsepsiyasi mahsulot yoki xizmatlarni yitkazib berish natijasidaaktivlarningoqimiyokimajburiyatlarningkamayishi(yokiularningkambinatsiyasi)ni daromad deb tan oladi. Bu kontsepsiyaning kamchiligi mavjud,bunda daromadni baholash va vaqt bilan bog‘liqligi aralashib ketadi. ItaliyalikbuxgalterDjinoDzappa(1879-1960)―…korxonadaromadlariayonxarajatlaresa shubhalidebetirofetgan.Firmakapitaliningqiymatiuningdaromadigabog‘liqdeb hisoblagan.‖ Xo‘jalik yurituvchi subektlarningiqtisodiymanfaati daromaddamujassamlanadi. V.M. Raimova va I.A. Fedatova ushbu tushunchani quydagichatahliletadilar:-―Korxonadadaromadlarningxarajatlardanbarqarorustunligining o‘ziga xos ko‘zgusi moliyaviy barqarorlikdir. U moliyaviy resurslarning shundayholatini aks ettiradiki, bunda korxona pul mablag‘larinibemalol va oqilona ishlatib,ulardansamaralifoydalanshyo‘libilanishlabchiqarishvamaxsulotnisotishuzluksizliginitaminlay oladi‖.Korxonaningumumiymoliyaviy barqarorligiesapulmablag‘lariningshundayharakatiki,ubirinchigaldadaromadlarningkelibtushishi ularni sarflashdan doimo ustun bo‘lishini taminlashi lozim. Shuningdek,unikengaytirishvayangilashxarajatlariningbozorsharoitidauavvalambor,mahsulot (ish,xizmatlar)ni sotishdan barqaror daromad olishi uchun, maxsulotishlabchiqarishnioshirishvamahsulottannarxinikamaytirish,xo‘jalikmexaniziminivafaoliyatningbarchabo‘g‘inlariniboshqarishmexanizimini
takomillashtirishuchunkundalikichkixo‘jaliknazoratinihamdaalohidajarayonlarning ekspertezasini olib boorishtalabetiladi.
Daromad tushunchasi haqida respublikamizning bir qator professor olimlario‘zfikirvamuloxazalarinietirofetganmasalan:
A.A.KArimov―Daromadlar–buhisobotdavridaiqtisodiyfoydaniaktivlar oqimiyokiko‘payishishaklidao‘sishiyokipassivlarniqatnashchlarningkapitalidagi omonatlaridan farq qiluvchi o‘sishiga olib keluvchi kamayishdir‖- debta‘rifberibo‘tgan.
A.K.Ibragimoveradaromadlarmazmuniniquydagichaizohlagan:―daromad korxonaaktivlaridanfoydalanish,bajarilganishlarvako‘rsatilganxizmatlarevazigavkorxonagakelibtushgantushumdir.Daromadlarkorxonadaushbujarayonlarbilanbog‘liqmalumturdagixarajatlarnivujudgakeltiradi‖¹⁸diyatakidlabo‘tganlar.
Xo‘jalikyurituvchisubektlardaasosiy(operatsion)faoliyatdaromadlarihisobiniyuritishdaasosiyfaoliyatdanolinadigandaromadlarningshakillanishiBHMS№2-sonli―asosiyxo‘jalikfaoliyatidanolinadiganolinadigandaromadlar‖ bilantartibgasolinadi.Milliystandartgaasosan:asosiyxo‘jalikfaoliyatidanolingan daromadlar – xo‘jalik yurituvchi subektning odatdagi faoliyati daromadivujudga keladigan davir ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilanbog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olibkeladigantushumlarga aytiladi‖.
Demakasosiyxo‘jalikfaoliyatidanolinadigandaromadlar–xo‘jalikyurituvchi subektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davir ichidamulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarniistisnoetganda,o‘zsarmoyasi ko‘payishigaolibkeladigantushumlardir.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromad xo‘jalik yurituvchi subekttomonidanuningschyotigakelibtushadiganyalpitushumlardanyokiolinishimumkinbo‘lgantushumlardaniborat.Uchinchishaxslarnomidanundiribolinadigan, xo‘jalik yurituvchi subektga kelib tushadigan va xususiy kapitalningko‘payishigaolibkelmaydiganbilvositasoliqlarso‘mmasiasosiyxo‘jalik
faoliyatidaromadigakiritilmaydi.
Tovarlarnirealizatsiyaqilishdanvaxizmatlarniko‘rsatishdanolinadigan daromad subektlar o‘rtasida shartnomada ko‘zda tutilgan sotish narxlaribo‘yicha aniqlanadi. Bitimdan kelib chiqadigan daromad so‘mmasi olinganyoki olinishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari yoki pul ekvivalentlari so‘mmasidansubektgao‘tibberiladigansavdochegirmalariso‘mmasiyokinarxlarnitushirishxajmini hisobgaolgan holdaqiymatbo‘yichao‘lchanadi. Biroqagarpulmablag‘lariyokipulekvivalentlariningtushumikechiktiriladiganbo‘lsa,bundayholdajoriynarxlardaifodalanganiqtisodiynafqiymatiolinganyokiolinishilozimbo‘lganqiymatpulmablag‘lariningnominalmiqdoridankambo‘lishimumkin.Bitimlartuzishnatijasidamoliyaviy operatsiyalarni o‘tkazishchog‘dato‘langanmablag‘ningjoriynarxdagiqiymatimuqobillashganfoizstavkasini qo‘llaganholdahisoblagankelgusidagibarchatushumlarnidiskontlashyo‘libilananiqlanadi.Sotishqiymativaolinadiganqoplama(kompensatsiya)ningnominal qiymatio‘rtasidagi farq so‘mmasi №2 BHMSning20va21–bandlarigamuvofiqfoizko‘rinishidagidaromadsifatidatanolinadi.
Tayyormahsulotlar,olingandaromadlar,shuningdek,sotilgantovarlarningqaytarilishi,sotish narxlaridan chegirmalar to‘g‘risidagiaxborotlar9000―asosiyfaoliyatdanolingandaromadlarnihisobgaoluvchi‖ schyotlardaaksettiriladi.¹⁹
9010,9020,va9030-schyotlartransitschyotlarhisoblanadi,ko‘payishikridetida, kamayishi debitida aks ettiriladi. 9040 va 9050 schyotlari kontrpassivschyot bo‘lib9010, 9020va9030 – schyotlar so‘mmasinikorrekterovka qilibturadi.Operatsionfaoliyatdanolingandaromadlarnihisobgaoladilar(9010,9020,9030,9040,9050)schyotlarbo‘yichaanalitikhisobsotilganmahsulot(Tovar),bajarilganishvako‘rsatilganxizmatlarningharbirturibo‘yichaalohida yuritiladi. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan ko‘rilgqan daromadnihisobgaolishdadaromadnitanolishvaqtinianiqlashasosiyxo‘jalikfaoliyatidanko‘rilgandaromad xo‘jalik subektiga kelgusida iqtisodiymanfaatkelishimkoniyatimavjudvaqtdaaksetadi,shubilanbirgaushbu
manfaatishonchlivaaniqo‘lchanadiganbo‘lishilozim.
Operatsion faoliyatdan olingandaromatlarni3tatarmoqqabo‘lish mumkin ularning har birini o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlariborularquydagilar:
Tovarlarsotishtarmog‘i;

• 
  Xizmatlarko‘rsatish (ishlarni bajarish) trmog‘i;
  
• 
  Boshqadaromadlar tarmog‘i.
  

Tovarlarni sotish tarmog‘ida 2-son BHMSga muvofiqquydagi shartlarni bajargan holda tovarlarni sotshdan olingan daromadsifatidatan olinadi: