Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

O‘simliklarda azotli moddalarning
25- rasm. 
Ildizda azot birikmalarining 
qayta o‘zgarish sxemasi
 
 
 
hosiil bo‘lish sxemasi (A.L.Kursanov, 1976)
(D.N.Pryanishnikov bo‘yicha) 
Demak, ammoniy kationi glikoliz va Krebs siklida hosil bo‘lgan organik kislotalar bilan 
ildizlardayoq reaksiyaga kirishadi va aminokislotalar yoki amidlar holida yer usti qismlariga tarqaladi. 
O‘simliklar nitratlar bilan oziqlanganda esa qabul qilingan anion (NO
3
-) barglarda o‘zlashtiriladi.Bu 
jarayonda akseptorlik vazifasini fotosintez va yorug‘likda nafas olishning birlamchi mahsulotlari bajaradi. 
Umuman yashil o‘simliklarda azot ishtirokida hosil bo‘lgan oqsillarning miqdori 80-95%, nuklein 
kislotalar -10%, aminokislotalar va amidlar 5% ni tashkil etadi. Oqsillarning ko‘pi fermentlardan iborat 
bo‘lib, o‘simliklardagi metabolitik jarayon reaksiyalarining xarakterini belgilaydi.

---

34 
Agar tuproqda azot yetishmasa o‘sish sekinlashadi, barglar maydalashib, sarg‘aya boshlaydi, ildiz 
tizimi jarohatlanadi, gullar va yosh meva tugunlari to‘kila boshlaydi. Azot juda kam bo‘lsa, o‘simliklar 
qurib qoladi. 
Fosfor.
O‘simliklar uchun fosforning ahamiyati nihoyatda katta, lekin tuproqda uning 
o‘zlashtiriladigan shakllari juda kam. Tuproqda fosfor asosan tirik organizmlarda, o‘simliklarning nobud 
bo‘lgan organlarida, chirindilar tarkibida, tuproqning mineral tarkibida va tuproq eritmasida bo‘ladi. 
Fosforning o‘simliklar o‘zlashtirilishi qulay bo‘lgan birikmalari oz. Ular minerallanish natijasida vujudga 
keladi. 
O‘rta Osiyo tuproqlarida o‘zlashtiriladigan fosforning miqdori 0,08% dan 0,3% gacha 
bo‘ladi. Bu o‘simliklar uchun yetarli emas. Shuning uchun ham ularni qo‘shimcha fosfor bilan 
ta’minlanishi zarur. 
Fosforning tabiatdagi asosiy manbasi tog‘ jinslari tarkibidagi apatitlar [Sa
5
(RO
4
)
3
] va 
boshqalardir. Bu apatitlar superfosfat zavodlarida qayta ishlash natijasida o‘zlashtiriladigan fosfor 
o‘g‘itlariga aylantiriladi.O‘simliklarga zararli ta’sir etuvchi ftor ajratilib olinadi. Fosforning suvda 
eriydigan va o‘simliklar o‘zlashtirishi uchun eng qulay bo‘lgan manbasi Са
3
(Н
2
РО
4
)
2
dir. O‘simliklar 
ildizlari Са
3
(РО
4
)
2
tuzini ham qisman o‘zlashtiradi. Bu tuzlar tuproqda uchraydi. 
O‘simliklar fosforni tuproqdan asosan RO
4
- anioni holida qabul qiladi. Ular ayrim organik fosfor 
(shakarlar, fitin va boshqalar) birikmalarini ham o‘zlashtirishi mumkin. Natijada fosforning doiraviy 
almashuvi hosil bo‘ladi (26-rasm).
 
26- rasm.