Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

QARILIK BOSQICHI
. O‘simliklar bu bosqichda urug‘ va meva hosil qilishdan to‘xtaydi. 
Ularning hayotiylik darajasi to‘xtovsiz pasaya boradi va tabiiy o‘lim bilan yakunlanadi. O‘simliklarning 
hayotiylik davomi ularning turlariga bog‘liq. Masalan, efemer o‘simliklar 2-4 hafta, tok -80-100 
yil,qarag‘aylar 500 yil, eman (dub) 1500 yil va chinorlar 1000-2000 yil, sekvoyyalar 5000 yil va hokazo. 
Qarish va o‘lish o‘simliklar ontogenezining oxirgi bosqichi bo‘lib, u ayrim organlarga -barglar, 
novdalar,mevalar va boshqa qismlariga ham taaluqlidir. Qarish bir necha xil bo‘ladi (86-rasm). 
Ko‘pincha bir yillik o‘simliklar birdaniga o‘ladi (1). Ko‘p yillik o‘tlarning har yili yer usti qismi nobud 
bo‘ladi, yer osti qismi esa o‘zining hayotiyligini saqlab qoladi (2). Ko‘pchilik daraxtlarning barglari 
kuzda qariydi va to‘kiladi (3). Qarish 
jarayonida barglarda xlorofillar, oqsillar va 
nuklein kislotalarining miqdori keskin 
kamayadi. Fotosintez jadalligi pasaya boradi 
va to‘xtaydi. Fermentlarning sintetik
qobiliyati to‘xtaydi va gidrolitik faoliyati 
jadallashadi. To‘kilish oldidan barg va meva 
bandlarida ajratqich qavat hosil bo‘ladi.
86-rasm. 
O‘simliklarning qarish xillari 1-
o‘simliklar to‘la o‘ladi, 2-faqat yer ustki 
qismi nobud bo‘ladi, 3-hamma barglar bir 
vaqtda qariydi va to‘kiladi,
4-barglarning to‘kilishi pastdan 
boshlanadi.

---

97 
Agarda barglarga sitokinin purkalsa ularning qarish jarayoni sekinlashadi. Chunki barglarda 
nuklein kislotalar (ayniqsa RNK) va oqsillar sintezi faollashadi. Auksinlar va gibberellinlar ham qarish 
jarayonini tezlashtiradi. 
Ayrim organlarning qarishi asosida butun o‘simlikning qarishi ham sodir bo‘ladi. Bu jarayonda 
organlar o‘rtasidagi minosabatlar buzila boshlaydi. Ildiz tizimining kuchi, ksilema oqimining jadalligi, 
organik moddalar bilan ta’minlanish jarayonlari pasayadi. Ayniqsa ildiz va poya o‘rtasidagi munosabat 
katta ahamiyatga ega. Fotosintez jarayonining sekinlashishi yoki to‘xtab qolishi ildizlarning 
zararlanishiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida mineral moддалар ва цитокининларнинг ер усти 
қисмига оқими тўхтатишга олиб келади. 
N.P.Krenke (1940) o‘simliklarning morfologik va fiziologik jarayonlarini taqqaoslash natijasida 
«o‘simliklarning ontogenezida siklik qarish va yosharish nazariyasini» yaratdi. Bu nazariyaning asosiy 
mazmuni shundan iboratki, har bir individ (o‘simlik yoki hayvon) albatta qariydi va oxirida o‘ladi. 
O‘simlikning butun rivojlanish jarayoni qarish jarayonidan iborat bo‘lib, u siklik xarakterga ega. Chunki 
qarish qarama-qarshi yosharish jarayoni bilan doim bo‘linib turadi. Yosharish yosh organlarning 
yangidan hosil bo‘lish va rivojlanishidir. YA’ni yangi hujayralar, to‘qimalar, organlar (poya, barglar, 
ildizlar) hosil bo‘lib turadi. Ammo, bu organizmning oldingi holatiga to‘la qaytishi emasdir. O‘simlikning 
mustaqil rivojlanishi uning siklik yosharishiga qaramasdan, orqaga qaytmaydigan jarayondir. Biologik 
qarish jarayoni har bir tirik organizmga xos xususiyatdir. Hujayra har bir bo‘linish vaqtida qisman 
yosharadi, lekin ularda ham yoshiga doir uzluksiz o‘zgarishlar bo‘lib turadi va natijada qarishning 
dastlabki siklik xarakteri namoyon bo‘ladi. Qarish jadalligiga juda o‘p omiillar ta’sir etadi. Tinchlik 
holatidagi va faol bo‘linish holatidagi hujayralarda qarish jadalligi bir xil bo‘lmaydi. Tinchlik holatidagi 
meristema hujayralari (tinchlikdagi kurtaklarning o‘sish nuqtasi,urug‘ murtagi va boshqalar) juda ham 
sekin qariydi. Faol bo‘linish holatidagi hujayrlarning qarish jarayoni jadal xarakterga ega. Shuning uchun 
ham daraxtlarning ayrim shoxlarini qirqib olinganda,tinchlikdagi kurtaklaridan o‘sib chiqqan yangi 
novdalarda yoshlik belgilari bo‘ladi.Meva daraxtlarining shoxlarini qirqish yo‘li bilan yoshartirish usuli 
ham shunga asoslangan. 
O‘simliklarning har bir organi novdasi yoki bargining yoshini ikki -xususiy va umumiy ma’noda 
tushunish kerak. O‘simlikning xususiy yoshi deb o‘sha organ hosil bo‘lgan vaqtdan boshlab ko‘rib 
chiqilayotgan davrgacha o‘tgan muddatiga aytiladi. Shu organning umumiy yoshi uning xususiy yoshi 
bilan shu organning hosil bo‘lish vaqtigacha o‘tgan ona organizmining yoshini ham qo‘shib belgilanadi. 
Xususiy yoshlari bir xil bo‘lgan paytda ulardan qaysi birining umumiy yoshi katta bo‘lsa shunisi qari 
hisoblanadi. Masalan, xususiy yoshlari bir oydan iborat bo‘lgan yosh va qari tutlar bargining umumiy 
yoshi bir xil bo‘lmaydi. Qari tutdan olingan bargning yoshi katta bo‘ladi. 
Qarish va yosharish jarayonlarining tezligi tashqi sharoit omillarining ta’siriga ancha bog‘liq. 
Bunda yosharishni tezlashtiradigan omillar qarishni sekinlashtiradi va aksincha. Masalan, azotli o‘g‘itlar 
qarishni sekinlashtiradi, aksincha, fosforli o‘g‘itlar qarishni tezlatadi. Qand lavlagiga berilgan azot 
o‘g‘itlari o‘sish jarayonini kuchaytiradi va shakar to‘plash jarayonini kechiktiradi. Agar qand lavlagiga 
fosforli o‘g‘itlar berilsa ularning o‘sishi sekinlashadi va shakarlar miqdori kupaya boshlaydi. 
O‘simliklarga suv yetmaganda qarish tezlashadi. Aksincha sug‘orish yo‘li bilan o‘simlikni yosh holatda 
uzoqroq saqlash mumkin. Mevali daraxtlarni har yili butash ham shu muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.