Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

Uzun kunlik tamaki (1) va qisqa kunlik tariq o‘simliklariga uzun kun 
(ДД) va qisqa kunning (KD) ta’siri 
Shunday qilib, o‘simliklardagi fotoperiodik xususiyatlar asosan barglari orqali sodir bo‘lishi 
aniqlangandan so‘ng olimlar ularning sabablarini o‘rgana boshladilar. 1937 yilda M.X.Chaylaxyan 
«O‘simliklar rivojlanishining gormonal nazariyasini» taklif etdi. Bu nazariyada qulay fotoperiodizmda, 
o‘simliklarning barglarida gullash gormoni - florigen hosil bo‘ladi va u gullashga o‘tishni ta’minlaydi deb 
tushuntiriladi. Keyinchalik uzun kunlik o‘simliklarga gibberellin eritmasi purkalganda ularning gullashi 
ancha tezlashgani aniqlandi (A.Lang, 
1956). 
1958 
yilda 
M.X.Chaylaxyan 
florigen biokomponentlardan iborat degan 
gipotezasini ilgari surdi. Bu gipoteza 
bo‘yicha gullash gormonlari gibberellin va 
antezinlardan iborat deb tushuntiriladi. 
Keyinchalmik M.X.Chaylaxyan (1978) bu 
gipotezani tajriba orqali isbotladi (85-
rasm).
85-расм. 
Uzun kunlik rudbeki va qisqa 
kunli tariq o‘simliklarining gullashiga
gibberellinning ta’siri (Chaylaxyan, 
1988). а-rudbeki qisqa kunda: 1-
gibberellin purkalgan, 2-kontrol, b-tariq 
uzun kunda: 3-gibberellin purkalgan, 4-
kontrol

---

96 
O‘simliklarning gullash jarayoni boshlanishi uchun barglarda ma’lum miqdorda gibberellinlar va 
antezinlarning to‘planishi shart ekanligini ko‘rsatdi.Uzun kunlik o‘simliklarning bargida antezinlar ko‘p 
bo‘lib gibberillinlar oz bo‘ladi,shuning uchun ham ular uzun kunlik yorug‘likda ko‘proq gibberellinlarni 
to‘playdi. Qisqa kunlik o‘simliklarda esa gibberellinlar ko‘p bo‘lib, qisqa kunlik ta’sirda ko‘proq 
antezinlarni to‘playdi va o‘simliklarning gullashini tezlashtiradi. Neytral o‘simliklarda esa gibberellinlar 
va antezinlar bir meyorda to‘planib boradi va barg to‘qimalarida ma’lum miqdorda to‘plangandan so‘ng 
gullash boshlanadi. Ammo antezinlarning tabiati hozir aniqlanmagan.
O‘simliklarning jinsi xromosomalarda joylashgan genetik omilar va tashqi sharoit omillari 
ta’sirida shakllanadi. O‘simliklarning asosiy jinsiy organi - gul bir jinsli va ikki jinsli bo‘lishi mumkin. 
Ular bir o‘simlikda (bir uylilar), yoki boshqa-boshqa o‘simliklarda rivojlanishi (ikki uylilar) ham 
mumkin. Ikki uyli turlar kam. Masalan, kanop,terak,tol va boshqalar. Bularning erkak va o‘rg‘ochi gullari 
boshqa-boshqa o‘simliklarda rivojlanadi. Bir uyli o‘simliklar esa juda ko‘p. O‘simliklarning jinsini 
belgilovchi genlari ichki va tashqi sharoit omillari ta’sirida va hujayralarning o‘zgarishiga qarshilik 
qilmaydi. Shuning uchun ham o‘simliklar jinsining shakllanishi kunning uzunligi, yorug‘likning jadalligi 
va spektral tarkibi, harorat, mineral oziqlanishi, havo tarkibi va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 
azot o‘g‘itlari bilan yaxshi oziqlantirish,tuproq va havo namligining yuqori bo‘lishi, haroratning biroz 
pastroq bo‘lishi, yorug‘likning to‘lqin uzunligi qisqaroq bo‘lgan nurlarning ta’sir etishi natijalari urg‘ochi 
gullar va o‘simliklarning rivojlanishini faollashtiradi. Kaliy,yuqori harorat,namlikning kamroq bo‘lishi, 
to‘lqin uzunligi uzun bo‘lgan nurlar erkak gullar va o‘simliklarning rivojlanishini tezlashtiradi. 
O‘simliklarning ichki va tashqi omillarning ta’siri natijasida jinsiy xususiyatlarining bunday 
o‘zgarishi asosan fitogormonlar sinteziga bog‘liq ekanligi ko‘rsatilmoqda. 1977-1982 yillarda 
M.X.Chaylaxyan o‘z xodimlari bilan o‘tkazgan tajribalarida bu tushunchani tasdiqladi. Agar o‘simlikning 
ildizlari kesib tashlansa, sitokininlar sintezi to‘xtaydi (chunki sitokininlar ildizda sintezlanadi) va ko‘proq 
gibberellinlar to‘planadi (chunki gibberellinlar barglarda sintezlanadi). Bunday o‘simliklarda erkaklik 
xususiyatlari va gullari ko‘p hosil bo‘ladi (86-rasm). Barglarning kesib tashlash esa aksincha 
samaradorlikka ega. YA’ni urg‘ochi gullar ko‘payadi. Shuning uchun ham shaharlarda o‘sadigan erkak 
teraklarning har yili shoxlarini kesish barglarining kamayishiga, natijada urg‘ochi gullar hosil bo‘lishiga 
va parlar miqdorining kamayib ketishiga sababchi bo‘ladi. Umuman o‘simliklarning ildiz tizimi 
sitokinilarni sintez qilib o‘simliklarning urg‘ochilik xususiyatlarini boshqaradi. Barglari esa 
gibberellinlarning sintez qilib- erkaklik xususiyatlarini jadallatiradi. Tashqi sharoit omillarining ta’sir 
natijasida esa gormonlar sintezi va ularning bir-biriga bo‘lgan nisbatlari o‘zgarishi mumkin. Natijada bu 
o‘zgarishlar o‘simliklarning jinsiy o‘zgarishlariga sababchi bo‘ladi. 
Gullarning urug‘lanishi, ulardan urug‘ va mevalarning yetilish jarayonlari embrional bosqichda 
ko‘rsatilgan.