Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston milliy universiteti

21-mavzu. O‘zbekistonda oliy ta’lim

”Noloyiq odamga ish berma aslo’’, Juda yaxshi degan bilimdon dono. Otadan o‘g‘liga qolgani bu so‘z, Otalar so’zini tut, nafi ham yuz-yuz.

 O‘qish uchun material

Kelajak poydevori

Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mamlakatimizning ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.

O‘zbekistonda oliy ta’lim

“Oliy ta’lim” atamasi zaminida iqtisod, fan, texnika va madaniyat sohasida faoliyat olib boruvchi, ish mobaynida ilm-fan, madaniyat, texnika yangiliklarini qo‘llagan va o‘z ustida ishlagan holda nazariy va amaliy muammolarni bartaraf etuvchi yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash tushuniladi. Oliy ta’limning asosiy maqsadi zamon talablariga javob bera oladigan malakali, raqobatbardosh, yuksak bilimli, oliy ta’lim mutaxassisi talablariga o‘zi tanlagan yo‘nalishi yuzasidan talabga javob bera oladigan respublikaning ilm-fan, madaniyat, iqtisod, ijtimoiy sohalarini rivojlantirishda o‘z hissasini qo‘shadigan, mustaqil fikrlaydigan, yuksak ma’naviyatga ega bo‘lgan yuqori salohiyatli mutaxassislarni tayyorlashdir. O‘zbekistonda oliy ta’limning yuzaga kelishi jadid ziyolilariga borib taqaladi. 1918-yili Toshkentning eski shahar qismida Munavvarqori Abdurashidxonov, Behbudiy, Abdulla Avloniy va boshqalar tashabussi bilan Markaziy Osiyodagi birinchi milliy dorilfunun tashkil qilindi. Mana shu ta’lim maskani zamirida bugungi kunda Respublikamizda qator oliy ta’lim muassasalari faoliyat olib bormoqda.

O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim tizimining boshqaruvi Vazirlar Mahkamasi va O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi doirasida oliy ta’limni boshqarish davlat vakolatli organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Oliy ta’limning boshqaruv organi – O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi hisoblanadi.

Oliy ta’lim muassasining bevosita boshqaruvi rektor tomonidan amalga oshiriladi.

Oliy ta’lim muassasasi faoliyatining asosiy masalalarini ko‘rib chiqish uchun Ilmiy kegash tashkil qilinadi.

Oliy ta’lim muassasasi tasdiqlangan ishchilar miqdori va byudjet chegarasida (davlat byudjeti va byudjetdan tashqari mablag‘lar), talabalarning miqdoridan kelib chiqqan holda belgilangan tartibda o‘z strukturasini shakllantiradi.

 Lug‘at

iste’dod – талант ziyolilar – интеллигенты

fidoyilik – самоотвержанность mutaxassis – специалист

 Suhbat matni

Talabalik – oltin davrim

Men bu yil O‘zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakultetiga o‘qishga kirdim. Talabalik davri juda maroqli ekan. Ayniqsa, o‘z sevgan kasbing mutaxassisligi bo‘yicha ilm olsang, diling quvonarkan. Biz jurnalist kasbining nozik nuqtalarini, mashaqqatlarini, o‘ziga xosligini qunt bilan o‘rganyapmiz. Shu bilan birga O‘zbekiston radio va televideniyesida, gazeta va jurnallar tahririyatida hamkorlik qilyapmiz. Darsdan tashqari vaqtlarda do‘stlarim bilan Toshkentning go‘zal joylarida sayr qilamiz. Yangi ko‘rgazmalar, konsertlarni borib ko‘ramiz. Bundan tashqari, fakultet yoki universitetda bo‘lib o‘tayotgan tadbirlarda qatnashamiz. Xullas, talabalik davrimiz juda sermazmun, xushchaqchaq, maroqli o‘tmoqda.
 Tarjima mashqi

Сегодня перед Узбекистаном стоят стратегические задачи, среди которых дальнейшее развитие системы образования как важнейшего фактора процветания страны, устойчивого роста экономики, обеспечения занятости населения.

В целях эффективного осуществления единой государственной политики по своевременному обеспечению отраслей экономики высококвалифици- рованными и конкурентоспособными на международном рынке труда специалистами, педагогическими и научными кадрами запланирована организация обучения по

программам магистратуры и РhD, повышения квалификации и стажировок в ведущих зарубежных вузах.

 Maqollarni yod oling

Ilm olish – ninada quduq qazish bilan teng. Hunar o‘rganish uchun ham hunar kerak. Ilmsiz inson – mevasiz daraxt.

Ilm – inson ziynati.

Kimki ilm bilan aqlini oshirishga urinsa, mol-u davlat o‘zi kelaveradi. Ilm bo‘lmasa odamning hayvondan farqi bo‘lmas edi.

 Diqqatingizni jamlang!

Ilmli o‘g‘il - otadan ulug‘ – Intilganga tolе yor – Oz-ozdan o‘rganib, dono bo‘lur – Takrorlash - bilimning onasi –

Образованный сын – почетнее отца. Стараться будешь–счастья добудешь. Кто учится понемногу, тот мудрым становиться. Повторенье – мать ученья.

 Grammatik ma’lumot. Uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so‘zlar

Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma’lum nutqiy vaziyatga xoslangan ko‘rinishi nutq uslubi hisoblanadi. So‘zlar ma’lun nutq uslubiga xoslanish – xoslanmaslik belgisiga ko‘ra uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so‘zlarga bo‘linadi. Ayrim nutq uslubi doirasidagina qo‘llanadigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan so‘zlar uslubiy xoslanmagan yoki betaraf so‘zlar deyiladi.

Tovush, urg‘u, bo‘g‘in, undalma, morfema, omonim, sinonim, uslubiyat kabi qator so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlardir. Chunki bu so‘zlar, asosan, tilshunoslik fani doirasida qo‘llaniladi.

Osmon, xalq, bayram, o‘quvchi, dars, tushlik, salomatlik, odam kabi so‘zlar barcha nutq uslublari doirasida birdek qo‘llanish imkoniga egaligi sababli uslubiy betaraf so‘zlar qatoriga kiradi.

O‘zbek tili leksikologiyasidagi so‘zlar uslubiy qo‘llanishiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:

1. 
   uslublararo (uslubiy) betaraf leksika;
   
2. 
   uslubiy xoslangan leksika.
   

Nutq uslublarining barchasi uchun baravar ishlatiladigan va birorta uslubga xoslanmagan so‘zlar uslubiy betaraf leksika deyiladi. Masalan: osmon, yer. daryo, tosh, suv, non, osh, bosh, edi, keldi, gapirmoq, kulmoq, ichmoq, uxlamoq va boshqalar.

Uslubiy xoslangan leksika. Nutqni birorta yoki ayrim-ayrim turlari uchun ishlatiladigan so‘zlar uslubiy xoslangan leksika deyiladi. Masalan, fonetika, artikulyatsiya, urg‘u, sintaksema, leksema, teorema, vazn, radif, muxammas(ilmiy), maqol, sarlavha, zarbdor, jangovor, ulkan(publitsistik), fuqaro, qoida, qonun, modda, qaror, ariza, bildirish, xabarnoma, (axborot), nigoh, visor, xandon, murg‘ak, malak, pari, saman, munis, koshona, xirot, dilband, alhor (badiiy) uslublarga xoslangan. Uslubiy xoslangan leksika qo‘llanishiga ko‘ra ikki xil:

l) yozma nutq leksikasi;

2) og‘zaki nutq leksikasi.

Yozma nutq leksikasiga kitobiy uslub yoki badiiy, rasmiy, publitsistik, ilmiy uslublar kiradi.

Og‘zaki nutq leksikasiga oddiy so‘zlashuv uslubi kiradi va boshqalar.

Topshiriq. Oliy ta’limga oid so‘zlar asosida “So‘z ustasi” o‘yini texnologiyasini namunadagidek davom ettiring

Ta’lim – mutaxassislik – kafedra – amaliyot – talaba – auditoriya – analiz – zakovat – tizim – magistratura ...........

Topshiriq. Matnni ko‘chiring, matndagi uslubiy betaraf va uslubiy xoslangan so‘zlarni toping, mazmunini izohlang.

Zamonaviy bilimga ega, odobli, ilmli, barkamol va shijoatli farzandlar bizning kelajagimizdir. Iste’dodli, bilimdon yoshlar o‘qish uchun chet ellarga yuborilmoqda. Ularda shijoat, yangilikka intilish bor. Jismoniy va ma’naviy jihatdan yoshlarimizni yetuk qilib tarbiyalash shu kunning bosh vazifasidir. (Gazetadan)

• 
  Test topshiriqlari
  

1. 
   Rivojlangan so‘zi qaysi so‘z bilan birikma hosil qiladi?
   
   1. 
      shuhrat b) oila s) mamlakat d) insonlar
      
2. 
   Qozon so‘zi bilan juftlik hosil qiladigan so‘zni aniqlang?
   
   1. 
      kabob b) sochiq c) qopqoq d) tovoq
      
3. 
   Kiyim so‘zi bilan juft so‘z hosil qiladigan so‘zni aniqlang?
   
   1. 
      kechak b) furush c)bosh d) do‘kon
      
4. 
   Beshik so‘zi bilan qo‘shma so‘z hosil qiladigan so‘zni aniqlang?
   
   1. 
      solmoq b) olmoq c) tervatar d) tuzatar
      
5. 
   Bosh so‘zining o‘z ma’nosida qo‘llangan variantini aniqlang?
   

a) ko‘chaning boshi b) buloqning boshi

s) odamning boshi d) ishning boshi

 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1. 
   O‘zbekistondagi oliy ta’lim muassasalari haqida nimalarni bilasiz?
   
2. 
   Uslubiy xoslangan so‘zlar qanday so‘zlar?
   
3. 
   O‘zbek tili leksikologiyasidagi so‘zlar uslubiy qo‘llanishiga ko‘ra necha guruhga bo‘linadi?
   
4. 
   Uslubiy xoslangan leksika qo‘llanishiga ko‘ra necha xil bo‘ladi?
   
5. 
   Uslubiy xoslanmagan yoki betaraf so‘zlar deb nimaga aytiladi?
   

Uyga vazifa: O‘zbekistonda mavjud oliy ta’lim muassasalari haqida taqdimot tayyorlang.