Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tillar kafedrasi

Imlo va talaffuz munosabati
0’zbek adabiy tilining ayrim orfoepik me‘yorlari. Orfoepik normalami talab qiluvchi nutqiy hodisalarning eng asosiylaridan biri assimilatsiya (tovush qoʻshni tovushni Oʻziga moslashtirib-Oʻxshatib olishi: ketdi // ketti) hodisasidir. Til qancha qadimiy bolsa, unda assimilatsiya hodisasi shuncha koʻp uchraydi, til qanchalik adabiy boʻlsa, unda assimilatsiya shuncha kam uchraydi. Orfoepiyaning vazifalaridan biri ham assimilatsiyani me‘yorda tutib turishdir. Til taraqqiyotining qonuniy natijasi boʻlgan assimilatsiya orfografiyada «muhr»lanmagan boʻlsa ham orfoepiya qonuniga aylangandir. Masalan: Oʻt + di = Oʻtti Oʻtdi, boribdi -> boripti. Bunga Oʻxshash orfoepik normalarga rioya qilmaslik aksent (gʻalizlik) hosil qiladi. Til taraqqiyotidagi ayrim fonetik Oʻzgarishlar ham orfoepik, ham orfografik normaga aylangan. Masalan, birinchi bOʻgʻini ochiq boʻlib, ikkinchi bOʻgʻni sonorlashgan - undosh bilan boshlanib, sonor bilan tugagan Oʻzakka asosan tor unli bilan boshlangan afïiks qoʻshilganda bOʻgʻin strukturasida Oʻzgarish yuzberadi. Misollar: Oʻgʻil+im< Oʻgʻ-lim, koʻ-ngil < koʻng-lim, bunm+im < bur-nim, qo- rin+im < qor-nim, sha-har+im < shah-rim. Bu Oʻzgarishni ham imlo, ham talaffuz taqazo etadi. Orfografiya va orfoepiyaning qarama-qarshi Oʻrinlaridan biri arab tilidan qabul qilingan ikki undosh bilan tugagan, aslida bir bOʻgʻinli soʻzning nutqda ikki bOʻgʻin tarzida (unli qoʻshib) Oʻzlashganidir. Misollar mehr, qadr, aql, qism, hukm, qasr, asr kabi. Yangidan hosil bOʻIgan bOʻgʻin nutqda hatto soʻz urg'usini ham oladi: hukum, rasim. Yozuvda esa aks etmaydi. Bu o ‘rinda nozik bir qonuniyat mavjud: soʻz oxirida ketma-ket kelgan undoshning birinchisi sonor boʻlsa, soʻz bir bOʻgʻinligicha qoladi - unli ortmaydi. Masalan: qand, pand.Bu tipdagi soʻzlar turkiy tilda qadimdan mavjud: yurt, yalt-yult, tark etmoq, tort, qult. Ba‘zangina sonordan keyin unli qoʻshilishi holati uchraydi: ramz - ramiz, xayr - xayir (Toshkent shevasi).
Soʻz oxirida kelgan ikki jarangsiz tiloldi undoshiarining oxirgisi ogʻzaki nutqda tushib qoladi: goʻsh balandi, xursan>xursandi Samarqan>Samarqandim kabi. Undosh bilan boshlanuvchi affiksdan oldin undoshning bittasi tushadi: Pas(t)dargʻom. Iqtisodiy atamalarni koʻchirib yozing: Kiraversin davlat,... (chet el sarmoyalari afcalligi haqida) Xalqimizning asriy tajribasi tufayli tug‘ilgan, tildan-tilga Oʻtib kelayotgan ma‘noIi- magʻizli soʻzlari bir qarashda sodda tuyulgani bilan ulaming zamirida olam-olam ma‘no mujassam. « Kiraversin d avlat,...», - degan naqlning davomi sizga ma‘lun «
... chiqaversin palakat». Ha, necha-necha yillar mobaynida yorugʻlikka, nurga, ezgulikka intilgan xalqning niyatlari puihikmat naqllarda ham aks etadi. Kim palakatning daf boʻlishini xohlamaydi deysiz? « Kiraversin davlat,...», - degan tilakda juda koʻp gap aytilgan. Avvalo, yurt tinchligi, fayz-u tarovati, ma‘murchiligi, farovonligi shu «davlat» soʻzida ifoda etilgan. Ayni paytda boyiik, sarmoya ma‘nosi ham shu kalomda mujassam. XOʻsh, sarmoya kirishi ayni muddao ekan, bu niyat yurtboshimizning iqtisodiy siyosatida muttasil olgʻa surilayotgan yoʻl - xorijiy investitsiyalami olib kirish haqidagi yoʻl-yoʻriqlariga tOʻla mos kelmaydimi? Ha, zamonaviy texnologiyani joriy etish boʻladimi, yalpi ichki mahsulot koʻrsatkichini oshirishmi - iqtisodiyotimiz taraqqiyotiga xizmat qilishga yoʻnaltirilgan chet el investitsiyasi salmog’i qancha koʻpaysa, yutuqlarimizga shuncha baraka kiradi. Albatta, xorij sarmoyasi yurtimizga Oʻz- Oʻzidan kelib qolmaydi. Buning bir qancha omillari bor. Avvalo, biznes qilaman degan ishbilarmon tinchlik va osoyishtalik barqaror joyni izlaydi. Undan keyin mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur omillar – ishchi kuchi va xomashyo bazasi boʻlishi lozim. Bu borada mahsulot ishlab chiqargandan keyin uning bozorini, ya‘ni xarid qilish yoʻrigʻini ham Oʻylash kerak. Buni iqtisodiyot ilmida marketing deydilar. Ana shu barchajihatlar ta‘minlangandagina xorijlik sarmoyador harakatga keiishi mumkin. Prezidentimiz Italiyaga qilgan rasmiy safaridan qaytayotganda chet el investitsiyasining ahamiyati haqida tOʻxtaldilar. Bu bejiz emas. Negaki, 0’zbekistonda Italiya bilan hamkorlik qilishning ufqlari keng. Chunonchi, Samarqanddagi «SamKochavto» qoʻshma korxonasini bunyod etishda qatnashgan
«Koch xolding» kompaniyasining 27 foiz aksiyasi Italiyadagi «Iveko» firmasiga tegishli. Ayni paytda, italiyalik ishbilarmonlar bilan hamkorlikda 31 ta loyiha (umumiy qiymati 120 million AQSh dollariga teng) amalga oshirilmoqda. Buroʻyxatni yana davom ettirish mumkin. Shuni yaxshi anglab olishimiz kerakki, xorijdan sarmoya bilan birga zamonaviy texnologiya va intizom ham kirib keladi. Negaki, shuncha masofa bosib kelgan tadbirkor tezroq foyda koʻrish, sarflangan xarajatlaridan samara olish payida boʻladi. Buning uchun dunyo bozorlarida har qanday raqobatga bardosh beradigan mahsulot haqida Oʻylamagan rahbaming kelajagi yoʻq, degan talablari hamisha dolzarbligicha qoladi. Mustaqillik bergan imkoniyatlar tufayli yashnayotgan 0’zbekistonimiz bagʻriga chet el sarmoyalari kiraversin. Shuhrat Jabborov 78-mashq. Ajratilgan soʻzlaming talaffuzi bilan yozilishini chogʻishtiring. Sayyohlar daraxti. Amerikada, Braziliyada, Kavkazning Qora dengiz sohillarida, chOʻllarda sayyohlar daraxti deb nomlanadigan ajoyib daraxtni uchratish mumkin. Bu daraxtda shox bolmaydi, yoʻgʻon tanasidan katta- katta barglar chiqaradi. Barglaming tuzilishi yelpigʻichga Oʻxshaydi. Bargning tanada tutashgan joyida chuqurcha boMib, bu yerda hamisha suv turadi. Chanqab kelgan sayyohlar ana shu suvdan ichib, yana yoʻlda davom etaveradilar. N.Rahmatov.

80. 
    mashq. 0’qing, ot soʻz turkumiga doirsoʻzlami koʻchiring. Urg'uli bOʻgʻinni aniqlab, urgʻu belgisini qoʻying. Urg'usiz bOʻgʻinlaming aytilishiga e‘tibor bering. Kitob, kitobxon, kitobxonlar, kitobxonlarga, mehnat, mehnatkash, mehnatsevar, vatan, vatandosh, vatanparvar, Oʻquvchi, Oʻqituvchi, daftar, daftarcha, ter, terim, terimchi, terimchilar, terimchilarimiz, terimchilarimizga, kutubxona, kutubxonachi.
    
81. 
    mashq. Nuqtalar Oʻmiga gapning mazmuniga mos fe‘llami qoʻyib, gaplami koʻchiring. Fe‘llardagi uigʻuli bOʻgʻinni aniqlab, uigʻu belgisini qoʻying. l. Dehqonlar yer haydaydilar, ekin ..., ..., hosilini .... 2. Tikuvchi..., 3. Duradgor
    

..., ... . 4. Shifokor kasalni..., ... . 5. Asalarichilar qutilarga asalari uyalarini 6.
Bogʻbonlar daraxtlarning ortiqcha shox va butoqlarini.... 7. 0’quvchilar bahor gullaridan gerbariylar... . (Fe‘llar: ekadilar, bichadi, tikadi, arralaydi, sugʻoradilar, randalaydi, yigʻib oladilar, Oʻrnatadilar, koʻradi, davolaydi, kesadilar, tayyorlaydilar, parmalaydi)

80. 
    mashq. Gaplardagi ajratilgan soʻzlami logik urgʻu bilan Oʻqing. 1. Qanchalik soʻz boyligim koʻp bOʻIsa, boshqalarga shu qadar foydaliman, ta‘sir doiram, e‘tiborim shu qadar keng boʻladi (Feyerbax). 2. Har qanday xalqning urf- odatlarini bilay desang, avvalo, uning tilini bilshga urin (Pifagor). 3. Insonni soʻz ayladi judo hayvondin, bilkim, guhari sharifroq yoʻq ondin (Alisher Navoiy). 4 Gapiraman desang, ikki holatda: aytmoqchi boʻlganingni obdan Oʻylab olgach yoki bir narsani aytish zaruriyati tugʻilsagina gapir, faqat shu ikki holatda sukut saqlashdan koʻra gapirgan ma‘qul; boshqa paytda esa indamagan afzal (Suqrot).
    

Orfografiya va uning asosiy tamoyillari. Ma'lum bir tildagi soʻzlar, ularning Oʻzak-negizlari va bir necha muqobilda aytiladigan qoʻshimchalarini bir xilda yozish haqidagi qoidalar tOʻplami orfografiya (imlo) deyiladi. Orfografiya yunoncha orfo – toʻgʻri, grafiya – yozmoq soʻzidan olingan. Orfografiya soʻz Oʻzak-negizlari va affikslarini toʻgʻri yozish, qoʻshma soʻzlaming tarkibiy qismlarini qoʻshib yoki ajratib yozish, bosh harflarni ishlatish, soʻz boʻgʻinlarini koʻchirish qoidalarini Oʻrgatadi. Savodli boʻlish uchun imlo qoidalarini bilish shart. 0’zbek orfografiyasining asosi fonetik, morfologjk va tarixiy-an‘anaviy tamoyillardir. Fonetik tamoyil. Fonetik tamoyilga koʻra soʻzlar va affikslar ogʻzaki nutqda qanday talaffuz etilsa, xuddi Oʻshanday yoziladi. Masalan, -yapti (bor + yapti) qoʻshimchasidagi shaxs-son qoʻshimchasi –d Oʻzidan oldingi jarangsiz p ta‘sirida -ti tarzida aytiladi (aslida p ham bu Oʻrinda b ning jarangsizlashgan
‘variantidir’: borayotibdi > boryapti) va shunday yoziladi, chogʻishtiring: boribdi. chOʻtka, karavot, cherkov (shetka, krovat) kabi soʻzlar Oʻzbek tilida qanday talaffuz etilsa, shunday yoziladi. Bu yozuv imloni jonli talaffuzga yaqinlashtiradi.