Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tillar kafedrasi

Nutq uslublari. Badiiy uslub va uning xususiyatlari.

Badiiy uslub (tilning ta‘sir qilish, targ‘ibot, tashviqot vazifasi) - inson hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Bu uslub barchaga barobarligi, Oʻquvchiga va tinglovchiga emotsional ta‘sir etishi bilan boshqa uslublardan farq qilib turadi. Bu uslubda muallif tilning barcha leksik, grammatik vositalaridan foydalanishi, turli ifodaviy vositalarni Qoʻllashi mumkin. Boshqa uslublarning materiallaridan badiiy uslubda bemalol foydalanish mumkin. Shunga koʻra, badiiy uslub keng imkoniyatga ega uslub turi hisoblanadi. Badiiy uslub badiiy adabiyot, ya‘ni badiiy asarlarga xos boʻlib, unda badiiylik, ifodaviylik, ta‘sirchanlik kuchlidir.
Badiiy uslubning Oʻziga xos xususiyati shundaki, adabiy tilning barcha imkoniyatlarini Oʻz ichiga olish bilan birga, unda Oʻzbek shevalariga, kasb - hunarga doir leksik birliklar, bugungi kunda iste‘moldan chiqib ketgan tarixiy soʻzlar ham personajlar nutqi orqali ishlatila beradi. Badiiy uslub Oʻquvchida estetik zavq uyg’otadi. Demak, badiiy uslub orqali roʻyobga chiqqan nutq ma‘lum voqea - hodisa haqida axborot berish (kommunikativ vazifani bajarish)dan
tashqari, Oʻquvchiga ta‘sir qilish (ekspressiv) vazifasini ham bajaradi. Obrazlilik va estetik ta‘sir etish badiiy uslubning muhim belgisidir. Badiiy uslub soʻz sa‘natiga, timsoliy fikrlash sohasiga oid va funksional juhatdan biqiq – chegaralangan emas. Uning mazmun doirasining nihoyatda keng va u timsollar, badiiy toʻqima, yozuvchi fantaziyasi natijasida yuzaga keladi. Badiiy uslubda proza, poeziya va dramaturgiya asarlar yaratiladi. Badiiy uslub timsol, ijod va shahs munosabatida yuzaga keladi. Badiiy uslubda umumxalq tili va adabiy tilning barcha qatlamiga mansub soʻz va iboralar keng va faol ishlatiladi hamda estetik ta‘sir etish vazifasini bajaradi.
Badiiy adabiyot tili yoki badiiy uslub adabiy tilda alohida Oʻrin tutadi. Badiiy uslubda xalq tilidagi hamma vositalardan erkin foydalaniladi. Badiiy uslubning asosiy belgilari:

1. 
   Turli tasviriy vositalar, chunonchi, sifatlash, qiyoslash, mubolagʻa, kinoya, Oʻxshatish va hokazolar Qoʻllanadi:
   

Bulutning orasidan Quyosh kulib qaraydi, Majnuntolning yuvilgan
Sochlarini taraydi (E. Vohidov).
Shoir bu misralarda badiiy tasvirning jonlantirish usulidan foydalanib, insonga xos kulish (kulib qaraydi), tarash (sochlarini taraydi) harakatlarini quyoshga nisbatan ishlatadi.

2. 
   Til vositalaridan erkin foydalaniladi. Badiiy asarlarda adabiy tilga xos til birliklari, shuningdek, adabiy tildan tashqarida boʻlgan sheva, oddiy nutq, jargon kabilarga xos soʻzlar boʻlishi ham mumkin. Bu uslubda muallifning Oʻz bayoni adabiy til me‘yorlarida boʻladi. Ammo asarda ishtirok etuvchilarning nutqida ularning xususiyatlarini ifodalash uchun adabiy tilda boʻlmagan til birliklaridan ham foydalaniladi. Masalan, yozuvchi Abdulla Qahhor
   

«Bemor» hikoyasida fargʻonalik yosh gOʻdak nutqini shunday ifodalagan: Xudoyo ayamdi daydiga davo beygin.

3. 
   Badiiy asarda tasvirlanayotgan davrning ruhni aks ettirish uchun eskirgan va yangi paydo boʻlgan soʻz va iboralardan ham foydalaniladi.
   
4. 
   Sonlar raqam bilan emas, soʻz bilan yoziladi.
   

Xullas, badiiy asarlar badiiy uslubda yoziladi. Unda soʻzlashuv uslubiga, kitobiy uslublarga, shuningdek, xalq tiliga xos til birliklari ham boʻladi. Bir fikrning Oʻzini adabiy tilda turli uslublarda ifodalash mumkin, chunonchi: quyidagi gaplarni qiyoslab Oʻqing.
«Soʻz ustasi» Oʻyini
Unda talaba yoki guruhlar bir-birlari bilan kim 5 daqiqa ichida nechta soʻz topa olishi bOʻyicha musobaqalashadilar. Ajratilgan vaqtda eng koʻp soʻz topa olgan guruh yoki talaba g‘olib hisoblanadi. Lekin birorta soʻz qaytarib yozilmasligi kerak. Oʻyin oxirida eng koʻp soʻz topa olgan «Soʻz ustasi» nomini oladi.