Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Abdulla Qodiriy nomidagi Jizzax davlat pedagogika instituti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya o’qitish metodikasi yo’nalishi Zollogiya fanidan Mavzu: Sut emizuvchilarni muhofaza qilish

I.BOB. Sut emizuvchilarni muhofaza

1.1Sutemizuvchilar haqida umumiy tavsif. Turlarga qaratilgan ishlar

Sutemizuvchilar - bu sut bezlari va sochlarini tanasini yopib turadigan, 5000 dan ortiq gomoterapik umurtqali hayvonlar turidan tashkil topgan hayvonlar sinfidir. Sutemizuvchilar okeanlar va havo muhitini o'z ichiga olgan juda xilma-xil yashash joylarining tarqalishiga erishdilar.Sutemizuvchilar 26 ta buyruqqa bo'lingan.Ular turli xil shakllar va o'lchamlar seriyasini taqdim etish bilan tavsiflanadi. Ushbu ulkan morfologiya 1,5 grammlik yarasadan tortib, 200 000 kg gacha bo'lgan ko'k kitgacha o'zgarib turadi.Sutemizuvchilar ularni guruh sifatida ajratib turadigan bir qator xususiyatlarni taqdim etadi. Ushbu xususiyatlar tubdan yumshoq anatomik xususiyatlarga va suyak yoki suyak xususiyatlariga bo'linadi.Sutemizuvchilar terisi va ularda mavjud bo'lgan mutaxassisliklar guruhni ajratib turadigan xususiyatlardir. Umuman olganda, sutemizuvchilar terisi qalin, epidermis va dermisdan tashkil topgan.Sutemizuvchilar tanasi bezlarga boy. Eng o'ziga xos xususiyati sut bezlari bo'lib, ularning vazifasi yoshlarni boqish uchun oziqlantiruvchi moddalarni ishlab chiqarishdir.Bir marta sut ishlab chiqarish sutemizuvchilarda paydo bo'lgan bo'lsa, uni guruhning barcha a'zolari saqlab qolishdi.. Oziqlantiruvchi sutli moddalar paydo bo'lguncha ter o'z tarkibini asta-sekin o'zgartirgan bo'lishi mumkin.Bundan tashqari, yog 'ishlab chiqaradigan va sochlar va terlar bilan bog'liq bo'lgan yog' bezlari mavjud. Ikkinchisi ekrin va apokrin deb tasniflanadi. Endokrin bezlari odamni sovishini ta'minlaydigan suvli moddalarni ajratadi, apokrin bezlari sochlar bilan bog'lanib, sut yoki sarg'ish moddalarni ajratadi. Uning faoliyati reproduktiv holat bilan bog'liq.Xushbo'y bezlar ham mavjud. Bular kimyoviy aloqa, ijtimoiy ta'sir o'tkazish va muhofaza jarayonlarida faol ishtirok etadigan turli xil moddalarni ishlab chiqaradi.Sut bezlaridan keyin sochlar sutemizuvchilarning eng ko'zga ko'ringan xususiyati hisoblanadi.Bu follikuladagi hujayralarning tez tarqalishi tufayli epidermal kelib chiqish follikulasidan va doimiy ravishda o'sib boradi.

Sochni hosil qiluvchi oqsil keratin bo'lib, biz uni mixlarda va boshqa tuzilmalarda topamiz.Soch asosan organizmning termoregulyatsiyasida ishtirok etadi. Teri osti yog 'qatlami bilan birgalikda ular issiqlik izolyatsiyasini ta'minlaydi. Palto ranglanishi, shuningdek, kamuflyaj va ijtimoiy aloqalarda ishtirok etadi.Barcha sutemizuvchilar, hech bo'lmaganda, hayotlarining bir qismida sochlari bor. Sochlarning zichligi turlarga qarab farq qiladi. Masalan, odamlarda sochlar tananing juda aniq joylariga tushgan, kitlarda esa ularning kamayishi haddan tashqari yuqori bo'lgan, sochlar faqat sezgir sochlar sifatida topilgan.Ba'zi sutemizuvchilarda sochlar o'zgartirilgan va ikkilamchi funktsiyalarga ega, masalan, cho'chqadagi kvilinglar. Bunday holda, sochlar qattiqlashdi va tanani himoya qilishda ishtirok etadi. Sochlarning bundan ham ekstremal modifikatsiyalari mavjud, masalan, karkidon shoxlarida.Sutemizuvchilarda biz ularni ajratish uchun juda foydali suyak belgilar qatorini topamiz. Biz odatda sutemizuvchilar bilan bog'laydigan belgilar - uni soch yoki sut bezlari deb atashimiz - fotoalbomlarda saqlanmagan, shuning uchun skeletda kuzatilishi mumkin bo'lgan bir qator xususiyatlarga ega bo'lish kerak.O'rta quloqda sutemizuvchilarning uchta suyagi bor: bolg'a, anvil va shtapellar. Qolgan amniotlarda biz faqat bittasini topamiz: kolumella (shtapellar) Jag'da tish suyagi deb nomlangan bir juft suyak bor. Ular boshning har ikki tomonida aniqlanadi. Ularda hayvonni nafas olish bilan bir vaqtda ovqatlantirishga imkon beradigan ikkinchi darajali tanglay mavjud. Sutemizuvchilar tishlari - heterodontlar va difiodontlar.Birinchi atama tish kesuvchi tish, ipremolar va katta tishlarda aniq differentsial tishlar to'plamini nazarda tutadi, "difiodonto" esa ikkita tish to'plami mavjudligini anglatadi: "sut tishlari" va doimiy tishlar. Tetrapodlar ichida sutemizuvchilar faqat chaynash qobiliyatiga ega. Oksipital kondil ikki baravar, ajdodlarning holati bitta kondil. Boshning harakatlanishini ta'minlaydigan atlas va eksa vertebra majmuasi mavjud. Sut emizuvchilar (Mammalia), umurtqali hayvonlar sinfi. Trias oxirida yirtqich sudralib yuruvchilar — sinodontlardan kelib chiqqan.

Sinodontlar bir guruhidan koʻp boʻrtiqlilar (qirilib ketgan), ikkinchisidan kloakalilar paydo boʻlgan. Koʻp boʻrtiqlilardan Yura davrida pantoteriyalar, ulardan esa hozirgi xaltalilar va yoʻldoshlilar vujudga kelganligi taxmin qilinadi. Sut emizuvchilarning tashqi koʻrinishi va oʻlchami har xil. Pakana oq tishlining (hasharotxoʻrlardan) uz. 4 sm, vazni 1,2 g kelsa, quruklikda yashovchi eng yirik hayvon — afrika filining balandligi 4,5 m, vazni 7,5 t ga yaqin. Hozirgi hayvonlar orasida eng yirigi koʻk kitning uz. 33 m, vazni 150 t. Sut emizuvchilar boʻyin umurtqalarining 7 ta boʻlishi, tishlarining har xil tuzilganligi, ular chuqurchalar (alveolalar)da joylashganligi, pastki jagʻi faqat tish suyaklaridan iboratligi, oʻrta qulogʻi boʻshligʻida 3 ta eshitish suyakchasining va soʻlagida kraxmalni parchalovchi ferment borligi bilan boshqa umurtqalilardan farq qiladi. Sut emizuvchilarning yumshoq labi ovqatni olish vazifasini bajaradi. Ichagi murakkab tuzilgan, baʼzi Sut emizuvchilar ning oshqozoni koʻp boʻlmali. Oʻpkasi alveolalardan iborat. Tana boʻshligʻining diafragma yordamida koʻkrak va qorin boʻshligʻiga boʻlinishi nafas olishini jadallashtiradi. Yuragi 4 kamerali; faqat chap aorta yoyi saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar issiq qonli — gomoyoterm hayvonlar; arteriya va vena qoni toʻliq ajralgan. Eritrotsitlari yetilgan davrida yadrosiz. Ayirish sistemasi chanoq buyragidan iborat. Bosh miyasi yirik, uning oldingi qismi (yarimsharlari) poʻstloq xrsil qiladi. Sut emizuvchilarning murakkab nerv faoliyati va xulqatvori yarimsharlar poʻstlogʻining kuchli rivojlanganligi bilan boglik. Hid bilish, kurih, eshitish organlari yaxshi rivojlangan. Hiqildogʻi murakkab tuzilgan; unda ovoz paylari joylashgan. Tashqi quloq rivojlangan. Sut emizuvchilar ateriyalar va teriyalar (tirik tugʻuvchilar) kenja sinflariga ajratiladi. Ateriyalar proteriyalar (qirilib ketgan trikonodont va kloakalilar turkumlari) va alloteriyalarga (qirilib ketgan koʻp boʻrtiqlilar turkumi); teriyalar esa 3 boʻrtiqlilar (qirilib ketgan), xaltalilar va yoʻddoshlilarga boʻlinadi. Xaltalilarga 1 turkum, yoʻldoshlilarga hozirgi 17—23 va qad. qirilib ketgan 12 turkum kiradi. Hozirgi Sut emizuvchilar 4000 ga yaqin turni oʻz ichiga oladi. Issiq qonliligi, tanasining yung bilan qoplanganligi (suvda yashovchilar terisi ostida qalin yogʻ qatlamining boʻlishi), nasli toʻgʻrisida gʻamxoʻrlik qilishi (sut bilan boqishi, himoya qilishi, tarbiyalashi) va boshqa turli xil moslanishga ega boʻlishi tufayli Sut emizuvchilar yer yuzidagi Shim. qutbdan tortib Antarktida qirgʻoqlarigacha boʻlgan barcha hududlarni egallagan.Sut emizuvchilar qadimdan odam hayotida katta ahamiyatga ega boʻlgan. Koʻpchilik Sut emizuvchilar ovlangan. Bir qancha turlari xonakilashtirilib, ulardan oziqovqat manbai, ishchi kuchi yoki qoʻriqchi sifatida foydalanib kelinadi. 20-asr dan moʻynali Sut emizuvchilarni xonakilashtirish, ulardan lab. hayvonlari sifatida foydalanish boshlandi. Bir qancha Sutemizuvchilar qishloq xoʻjaligi ekinlari, oʻrmonchilik (ayrim kemiruvchilar) va chorvachilikka (asosan, yirtqichlar) ziyon keltiradi. Ayrim Sut emizuvchilar (asosan, kemiruvchilar) oʻlat, tulyaremiya, quturish va boshqa ogʻir yuqumli kasalliklarning tarqalishida ishtirok etadi.Odam faoliyati taʼsirida Sut emizuvchilarning bir qancha turlari soni kamayib, ayrim turlari yoʻqolib bormoqda. 17-asr boshidan hozirgacha Sut emizuvchilar ning 63 turi (1,3%) qirilib ketgan. Rejasiz ovlash, qishloq xoʻjaligi. ekinlari, xonaki va ov hayvonlarini muhofaza qilish maqsadida qirish, ular yashash joyining buzilishi va qisqarishi, introduksiya qilingan turlar taʼsiri yoki tabiiy omillar Sut emizuvchilar soni kamayib ketishining asosiy sabablari hisoblanadi. Sut emizuvchilarning 230 turi va 91 kenja turi Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi Qizil kitobiga kiritilgan. Shuning bilan birga ayrim sinantrop Sut emizuvchilar areali va soni ortib bormoqda. Sut emizuvchilarning 7 turi (jumladan Prjevalskiy oti, David bugʻusi) faqat tutqunlikda yoki yarim tutqunlikda (zubr, okdum gnu) saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar ni muhofaza qilishda noyob turlarning ovlanishini taqiqlash, ularning yashash joyini saklab qolish, milliy bogʻlar, qoʻriqxonalar va buyurtma qoʻriqxonalar tashkil etish, tutqunlikda koʻpaytirish orqali hayvonlarni reakklimatizatsiya kilish (qaytadan tabiiy arealiga qaytarish) katta ahamiyatga ega.

Qoʻriqxonalar tashkil etish orqali zubr, qulin, buxoro bugʻusi (xongul), yoʻlbars, leopard va boshqa hayvonlar saqlanib qoldi; saygʻoq, sobol, bobyor va boshqa soni qayta tiklandi.ba'zi sut emizuvchilar yo'q bo'lish chegarasida turgani uchun, aniqroq hisoblash qiyin kechishi mumkin, ammo boshqalar topilmayapti, ammo hozirgi vaqtda taxminan 5,500 ta aniqlangan daraxt turlarining soni taxminan 1200 ta, 200 ta oila va 25 ta buyurtma asosida guruhlangan. Darhaqiqat, sutemizuvchilar "yerni boshqarish" bormi? Xullas, bugungi kunda bu soni taxminan 10,000 turdagi qushlar , 30 ming baliq turlari va 5 million turdagi hasharotlarni taqqoslab ko'ring va o'z xulosangizni tuzishingiz mumkin!So'zlarning o'xshashligini taxmin qilishingiz mumkin bo'lganidek, barcha sutemizuvchilar sut bezlariga ega bo'lib, ular onalar tug'ilgan chaqaloqni ushlab turadigan sut ishlab chiqaradilar. Biroq, barcha sut emizuvchilari ko'krak qafasi bilan jihozlangan emas: istisnolar - sutni asta-sekin sog'ib yuboradigan suti "yamalar" orqali o'z yoshlarini tarbiyalashga qodir bo'lgan monotrema . Monotremalar ham tuxum qo'yadigan yagona sutemizuvchilardir; boshqa barcha sutemizuvchilar jonli yosh tug'diradi, urg'ochilar esa yo'ldoshlarga ega.Barcha sut emizuvchilarning sochlari - bu Trias davrida tana issiqligini saqlab qolish uchun vosita sifatida namoyon bo'ladi, biroq ba'zi turlar boshqalardan ko'ra sochlidir. Batafsil texnik jihatdan, barcha sut emizuvchilari sochlari hayotlarining bir necha bosqichlarida bo'ladi; Ko'plab baliq kitlarini yoki porpoisesni ko'rmaysiz, chunki baliq va porpoise embrionlari faqatgina qisqa vaqt ichida, bachadonda homiladorlik vaqtida sochli bo'ladi. Dunyodagi eng eng sutemizuvchilardan biri - munozaralar masalasi: ba'zilari Musk Oksi, boshqalari esa dengiz sherlari kvadrat dyuymli kichkina teri uchun ko'proq follikullar to'plamoqchi.Taxminan 230 mln. Yil ilgari Trias davrida terapsi ("sut emizuvchi sviterlar") aholisi birinchi haqiqiy sutemizuvchilardir (bu me'yorga yaxshi nomzod - Megazostrodon).

Qizig'i shundaki, dastlabki sutemizuvchilar birinchi dinozavrlar bilan deyarli bir xil vaqtda rivojlangan; Keyingi 165 million yil davomida sut emizuvchilar evolyutsiyani chetga surib, daraxtlar bilan yashab, er ostida yashirinib olishdi, dinozavrlarning yo'q bo'lib ketishi esa, ular oxir-oqibat markazga o'tishlariga imkon berdi.Sutemizuvchilar va boshqa yirik umurtqali oilalar o'rtasidagi farqlardan farqli o'laroq - amfibiyalar, ko'kda uchuvchi va baliqlar - yangi tug'ilgan chaqaloqlarning rivojlanishiga erishish uchun kamida ota-onalarning e'tiborini jalb qilishlari kerak (agar ular faqat onalaridan sut emizish kerak bo'lsa! Biroq, ba'zi darrandalar chaqaloqlarning boshqalardan ko'ra ko'proq himoyasizligini aytganlar: yangi tug'ilgan chaqaloqning ota-onasi g'amxo'rlik qilmasdan o'lishi, o'simliklar bilan ko'plab hayvonlarning (otlar va jirafalar kabi) tug'ilishdan keyin darhol yurish va ovqatlanishiga imkoni bor.