Oliy va oʻrta maxsus ta’lim

Sxema. Ehtiyoj va u orqali kishilarni motivlashtirishni ifodalovchi model.

Koʻrib turibmizki motivatsiya jarayoni qandaydir (bilib yoki bilmay orzu qilinayotgan) ehtiyojga boʻlgan etishmovchilikdan yoki qoniqishning etarli yohud umuman yoʻqligidan boshlanadi. Soʻngra shu qoniqishga erishish uchun maqsad sari harakat qilinadi. Ehtiyojning qondirilish darajasi kishini kelajak sari intilishini belgilab beradi. Agar u muayyan narsadan qoniqish hosil qilsa, u holda keyingi motiv uni boshqa yuqoriroq ehtiyojga ragʻbatlantiradi.
Ehtiyoj cheksiz va turli tumandir. Uni quyidagi belgilar boʻyicha guruhlash mumkin.

Ehtiyojlar va ularning turlari

	Oʻrniga qarab		1. Birlamchi (quyi) ehtiyojlar fiziologik ehtiyojlar, ya’ni: oziq-ovqat kiyim-kechak uy-joylarga boʻlgan ehtiyojlar *xavsizlikka va sotsial himoyaga boʻlgan ehtiyojlar
			2. Yuqori darajadagi ehtiyojlar: sotsial ehtiyojlar, ya’ni: hurmatga muhabbatga e’tiqodga va hokazolarga boʻlgan ehtiyojlar ma’rifat va ma’naviyatga boʻlgan ehtiyojlar oʻzlikni anglashga boʻlgan ehtiyojlar.
	Tabaqalanishiga qarab		millati tarixi geografik joylanishi jinsi va yoshi sotsial mavqei boʻyicha ehtiyojlar.
	Tarixiyligiga qarab		oʻtkinchi hozirigi boʻlgʻusi ehtiyojlar.
	Qoniqish va darajasiga qarab		toʻla qoniqtirgan qisman qoniqtirgan umuman qoniqtirmagan ehtiyojlar.
	Tarqalish darajasiga qarab		geografik: umumiy, regional sotsial: daromad boʻyicha tabaqalanish: umumiy, sotsial guruh.
	Paydo boʻlishiga qarab		asosiy ikkilamchi *egri, bilvosita ehtiyojlar.
	Qaytalanishiga qarab		bir martalik boʻlgan vaqt-vaqti bilan, davriy, takrorlanib turadigan doimiy boʻlgan ehtiyojlar.
	Qoʻllanilishiga qarab		faqat bir soha bir necha soha barcha sohaga zarur boʻlgan ehtiyojlar.
	Jamiyatning munosabatiga qarab		salbiy neytral, turgʻun ijobiy ehtiyojlar.
	Iste’mol qilish usuliga qarab		yakka guruh ijtimoiy iste’molga moʻljallangan ehtiyojlar
	Yoshi va daromad darajasiga qarab		elastikligi boʻsh boʻlgan ehtiyojlar elastikligi yuqori boʻlgan ehtiyojlar (yuqori darajadagi ehtiyojlar)
¹		Shaxs uchun			Jamiyat uchun
1.		Asosiy ehtiyojlar oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy- joyga dam olish va sogʻliqga		1.	Asosiy ehtiyojlar: mehnatga xavfsizlikka qoʻshimcha mahsulotga boshqarishga
2.		Sotsial ehtiyojlar ijodiy mehnatga oila va muhabbatga bilim va axborotga toat ibodatga, jasoratga zurriyotni davom ettirishga tartib va barqarorlikka boʻsh vaqt va dam olishga oʻzlikni anglashga		2.	Sotsial ehtiyojlar barqarorlikka ishonchga mustaqil taraqqiyotga
3.		Ragʻbat va talablar moddiy sotsial estetik		3.	Ragʻbat va talablar zamonaviy ishlab chiqarishga ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotga rahm shavqatga

Alohida shaxs va jamiyat nuqtai nazaridan ehtiyojlarni quyidagicha guruhlash mumkin.

Ehtiyojlar roʻyxati

Jahon amaliyotida motivatsiya vositasida unumli mehnatga chorlashning turli nazariyalari mavjud. Bular jumlasiga:

• 
  ”X”(iks) va “U”(igrek) nazariyasi
  
• 
  kutish nazariyasi
  
• 
  boisiy(gigienik) tozalanish nazariyasi
  
• 
  adolatlilik (haqqoniylik) nazariyasi
  
• 
  ehtiyojlar ustunligi nazariyasi.
  

Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi negizida kishilar ehtiyojlari va qiziqishlari orqali ularning mehnatlarini motivlashtirish gʻoyasi yotadi. Buni quyidagi sxemadan koʻrish mumkin.

1. 
   rahbar boʻysinuvchilarga ehtiyoj va qiziqishlarni chetlab ta’sir koʻrsatadi (bu erda qarorlarning bajarilishi hech kimni qiziqtirmaydi).
   
2. 
   boʻysinuvchilarga faqat rahbarning ehtiyoji va qiziqishini inobatga olingan holda ta’sir oʻtkaziladi (bu erda qarorlarning bajarilishi faqat rahbarning manfaatini koʻzlaydi)
   
3. 
   boshqarish oʻzaro ta’sir ostida amalga oshiriladi. Bu erda qarorning bajarilishiga har ikkala tomon manfaatdor.
   
4. 
   ta’sir qilish faqat boʻysinuvchilarning ehtiyoji va qiziqishiga asoslanadi.
   

1,2 va 4 yondoshuvlar rahbar bilan boʻysinuvchilar oʻrtasida qarshi harakatga olib keladi. Natijada rahbar va jamoa, rahbar va ayrim boʻysinuvchilar
ehtiyojlari oʻrtasida no muvofiqlikning paydo boʻlishiga sabab boʻladi. Shu sababli rahbar motivlashtirishni faqat ehtiyoj va qiziqishlar yordamida amalga oshirishi lozim.