62
yondashuv shuni talab etadiki, tarixning turli davrlarida davlatlar
chegaralari o‘zgarib turgan va hozirgi chegaralarga mutlaqo mos
tushmaydi.
Turli xalqlar va ularning ajdodlari o‘z davlatchiligining shakllanish
boqichini ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy-madaniy vaziyatlarga bog‘liq holda
turli tarixiy davrlarda bosib o‘tdilar. Bizning kunlarimizgacha saqlanib
qolgan dastlabki yozma manbalar - “Avesto”, ahmoniylar davri mixxat
yozuvlari, qadimgi yunon-rim manbalari qadimgi Sharq va dunyo tarixida
birinchi bo‘lib, O‘rta Osiyodagi eng qadimgi xalqlarning nomlarini,
alohida joylar, tog‘lar, daryolar va ko‘llarning nomlarini, afsonaviy
qahramonlar va podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining turmushi,
dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu yozma manbalar ma’lumotlarini
arxeologik tadqiqotlar natijalari bilan solishtirganimizda ilk davlatlarning
paydo bo‘lishi masalalariga ko‘pgina aniqliklar kiritish imkoniyati paydo
bo‘ladi.
Bronza davriga kelib aholining ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta
o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xususan, qadimgi aholi ishlab chiqarishning
ma’lum bir sohalariga - dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikka
ixtisoslashib bordi. Bu jarayon ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishi va
ularning bir yerga to‘planishi uchun zamin yaratdi.
Qadimgi xo‘jaliklarning ixtisoslashuvi, sug‘orma dehqonchilikning
rivojlanishi, metallning hayotga jadallik bilan kirib kelishi va yoyilishi,
hunarmandchilikda turli tarmoqlarning rivojlanishi, o‘zaro ayirboshlash
va savdo-sotiqning taraqqiy etishi natijasida jamiyat hayotida ijtimoiy-
iqtisodiy yuksalish kuzatiladiki, bu yuksalish ilk davlatchilikning asosiy
poydevori hisoblanadi. Ahmoniylargacha bo‘lgan davrda ba’zi bir
vohalar, asosiy o‘troq aholi joylashuvi o‘lkalari edi. Ularning hududlarida
manzilgohlar, sug‘orish inshootlari, o‘zlashtirilgan yer maydonlari bor
edi. Bir qancha shunga o‘xshash, daryolar vohalarida joylashgan va
umumiy aholi joylashuv hududlari bilan bog‘liq bo‘lgan yerlar Baqtriya,
So‘g‘diyona, Xorazm kabi tarixiy viloyatlarni tashkil etgan.
E.V. Rtveladzening so‘nggi yillardagi (2001) xulosalariga ko‘ra,
O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘ida qadimgi davr davlatchilik
evolyutsiyasining mil.avv. II ming yillik va milodiy IV asri oralig‘idagi
vaqtni qamrab olgan bir necha davrlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular
quyidagi davrlardir:
Do'stlaringiz bilan baham: