Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

Madaniyat - arabcha so‘z bo‘lib, u jamiyatning ishlab
chiqaiish, ijtimoiy va ma’naviy hayotda qoiga kiritgan yutuqlari
majmuidir. Demak, madaniyat- insoniyat faoliyati mahsuli natijasi
sifatida, insonlaming moddiy va ma’naviy faoliyatlari jarayonida
vujudga keladi.
Madaniyat - jamiyat va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati
jarayonida to‘plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.
Madaniyat shaxs kamolotiga moddiy (texnika ishlab chiqarish
tajribasi, moddiy boyliklar) va ma’naviy (fan, adabiyot, san’at,
maorif, din, umuminsoniy va milliy ma’naviy ruhiy qadriyatlar)
jihatdan ta’sir etadi. Moddiy va ma’naviy madaniyatning o‘zaro
aloqasi va o‘zaro ta’siri natijasida aqlan yetuk yaxlit shakllangan
shaxs tarkib topadi.
Ma’naviy madaniyatning negizi hisoblangan umuminsoniy va
milliy qadriyatlar shaxslar ijtimoiy tuzumiga munosabati, turli
ma’rifiy ma’naviy g‘oyalar, tushunchalar, qarashlar, tasawurlar
tizimining mahsulidir. Ma’naviy madaniyatning mohiyatini
namoyon etuvchi obyekt shaxs hisoblanadi.
236
Shuningdek, asrlar davomida jamiyatning moddiy va ma’naviy rivojlanishiga diniy ta’limot tarbiya vositasi bo‘lib kelayotgan
diniy ma’naviy qadriyatlar ham ijobiy ta’sir ko‘rsatayotganligi sir
emas.
Jumladan, islom diniga qadar mavjud bo‘lgan va islom tomonidan to‘ldirilgan, rivojlantirilgan axloqiy ma’naviy an’analar
yoshlar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi.
Zeroki, Qur’oni Karimda bayon etilgan quyidagi axloqiy va
ma’naviy mezoniar bugungi kunning tarbiyasi uchun ham ayni
haqiqatdir: o‘zaro muloqot uchrashish, xayrlashish va hamkoriik
faoliyatidagi odob-axloq talablari; mehmon kutish, mehmonga
borish, katta va kichikka bo‘lgan munosabat, ota-onaga bo‘igan
hurmat, oila a’zolarining o‘zaro munosabatlari masalalaiining
o‘ ziga xos odobi; bayram, tantana, marosim va an’ analarda ishtirok
etishning tartibotlari haqidagi da’vat va boshqalar.
Qur’onda keltirilib, keyinchalik Sharq xalqlarining milliy -
ma’naviy qadriyatlariga aylangan yuzlab qadriyatlar va odob-axloq
mezonlarini keltirish mumkin. Lekin biz yuqorida keltirilgan
salomlashish odatini izohlash bilan kifoyalanamiz.
Sharq xalqlarining salomlashish odatlarming negizida: shu
xalqning ruhiy xususiyatlari, o£zaro munosabatlarining ma’naviy
asoslari, bo‘lajak muloqotning xarakteri, o‘zaro hamkorligi yotadi.
Qur’oni karimda bu odat qat’iy majburiy burch tarzida belgilab
qo'yilgan: “Ey mo‘minlar, o‘z uylaringizdan boshqa uylarga to izn
so ‘ ramaguningizcha va egalariga salom bermaganingizcha
kirmangiz. Mana shu sizlar uchun yaxshiroqdir. Shoyad ushbu
eslatmadan ibrat olsangiz”. .Muqaddas meroslarimizdan biri
Qur’ondan keyingi muqaddas diniy-axloqiy manba hadislardir.
Hadislarning asosiy mohiyati “savob” va “gunoh” tarzida
msonlammg fazilat va salbiy xususiyatlarini sharhlash, da’vat etish
va ishontirish orqali beriladi.
Hadislarda “savob”ning mohiyatini beruvchi fazilatlar: Otaona, keksalarga hurmat, ilmli bo‘lish, hamkoriik, do4stlik, insonparvarlik, ayollami qadrlash, sahovat, rostgo‘ylik, iff at, nonni e’zozlash, diyonat, rahm-shafqat, e’tiqod, mehmondo‘stlik, mehr-oqibat,
xayr-ehson,tozalik, pokizalik, bilimdonlik, vazminlik, tadbirkorlik,
237
halollik, sabr-qanoat, ishonch, himmat, bardoshlilik, xushxulqlilik,
muloyimlik, latiflik, marhamat, to‘g‘rilik, shukur, vafo, saxiylik,
sadoqat, sabotlilik, kamtarlik, viqorlilik, salohiyat, hayo, tejamkorlik, sir saqlash va shu kabilar jamiyat ma’naviy taraqqiyotini
beigilovchi axloqiy ma’naviy omillar tarzida namoyon bo'ladi.
Musulmon ma’naviy olamida iymon talablariga zid noaxioqiy
xususiyatlar keskin qoralanadi va huquqiy qonunlar bilan man
etiladi. Hadislarda taqiqlangan bunday salbiy xususiyatlami ba’zan
“gunoh” ham deb yuritiladi. Bunday salbiy xususiyatlar jumlasiga:
o‘g‘riIik, zino, hayosizlik, munofiqlik, yolg‘on so‘zlash, bevafolik,
kek saqlash, nopoklik, riyokorlik, xusumat, nohaqlik, hasad,
nodonlik, qotillik, fitna, yolg‘onchffik, g'iybat, ochko‘zlik, tamagirlik, isrofgarchilik, itoatsizlik, bid’at, xurofot, chaqimchilik, kibr,
gina, adovat, hiyonat, baxillik, zulm, maqtanchoqlik, ikkiyuzlamachilik, takabburlik, manmanlik, shuhratparastlik, shoshqaloqlik
va boshqalar kiradi.
Sharq mutafakkirlari dunyoviy bilim bilan bir qatorda diniy
bilimni o‘zlari egallagan holda, umuminsoniy qadriyat tarzida har
bir insonda uning mazmun va mohiyatidan voqif bo‘lish kerak, ilm
olib aqliy kamol topish kishining yoshligidan va umrining
oxirigacha davom etmog‘i lozim degan g'oyani ilgari suradilar.
Barcha guruhdagi ma’naviy qadriyatlaming mohiyatida eng oliy
tuyg‘u- insonparvarlik yotadi. Insonparvarlik qadriyati mazmunida
musibatli kishiga hamdard bo‘lish, keksalarga, muhtojlarga.
ayolmandlarga yordam berish, hojatbarorlik qilish, andishalik,
vazminlik, samimiylik, kamtarlik kabi yuksak fazilatlar yotadi.
A.Navoiy nazdida ta’ma aralashgan yaxshilik, hikmat, himmat
insonning ma’naviy hissiyotiga salbiy ta’sir etuvchi holatdir.
Ta’masiz yaxshilik qilish, bu - saxiylikdir. Odamgarchilikning eng
yuksak belgisi saxiylik va himmatdir. Demak, insonparvarlik
qadriyatining mohiyatida samimiy hojatbarorlik tushunchasi
yotadi. Yuksak insoniylikning o‘lchovi burch va vijdon
hisoblanadi. Shu boisdan sharq mutafakkirlari vijdon pokligi, oila,
ota-ona, ustoz, xalq, farzand burchi haqida olg‘a surilgan g‘oyalaming asosini insonparvarlik tashkil etadi.
Mehnat awalo insonning moddiy ehtiyojini qondirish, qolaversa
238
ma’naviy ongini shakllantirishning muhim omili hisoblanadi.
Mehnatsevarlik qadriyatining mohiyatini aqliy va jismoniy ijodiy
munosabat ongli va halol mehnat qilib, jamiyatning moddiy va
ma’naviy rivojlanishiga ta’sir etish, mehnat natijalaridan rohatlana
bilish, o‘zgalar manfaati uchun mas’uliyatni his etish kabi
tushunchalar yotadi.
Yu.X.Xojib mehnat jaryonida shoshmasdan ishlash, sabrli va
ehtiyotli bo‘lish kerak deb ta’kidlaydi.
Sharq mutafakkirlari didaktik xarakterdagi ilmiy asarlarida ma’­
naviy madaniyatni shakllantirishning shakl, usul va vositalarini
umumlashtirilgan holda bayon etdilar. Chunki o‘rta asr pedagogik
fikrlar nazariyasi va amaliyoti tarbiyaning insoniy shakl va usullariga
tayangan. Ta’lim-tarbiya berishning vositasi esa amaliyot bo‘lib hisoblangan edi. Bu qoida ayniqsa Ibn Sinoning tibbiy risolalarida,
“Donishnoma” asarida, Kaykovusning “Qobusnoma”, Yu.X.Xojibning “Qutadg‘u bilig”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo‘ston”, A.Navoiyning “Hayrat-ul abror”, “Mahbub ul-qulub” asarlariga bevosita
taaluqlidir.
Bir so‘z bilan aytganda, mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy
qadriyatlami umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar va
targ‘ib qildilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida
ma’naviy omillami yuksak baholadilar.
Xulosa qilib aytganda, yosh avlodni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash zamon talabi bo‘lib kelmoqda. В uning
uchun esa ta’lim tizimining barcha bo4g‘inlarida jumladan umumiy
ta’lim maktablarida xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslanib kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-qanoat, adolat, ma’rifat, insonparvarlik, iymon, e’tiqod,
mehnatsevarlik tuyg‘ularini har bir yosh ongiga singdirish talab
etiladi.