|
2. Ta’lim mazmuni va uning tuzilishi
Pedagogik nazariyada taiim mazmuniga turlicha talqinlar
berilgan boiib, ba’zida ushbu talqinlar bir-birini inkor etuvchi
hollar ham uchrab turadi.
D.Dyui o‘zining “Dunyodan - bolaga, boladan - dunyoga”
kitobining (1921y.) “Bola va o£quv dasturi” {«The Child and
Curriculum») bobida mazmun va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi
mimosabatni shunday ta’riflagan: “0 ‘rgatayotgan faningizni
qismlarga boiing... Uning alohida qismlarini bosqichma-bosqich
o‘rganishga majburlang va bola fanni toialigicha egallaydi.
0 ‘qitishning bunday tamoyilini tutganda darsliklar shunday
106
yozilishi kerakki, u mantiqiy qismlarga bo‘linishi va ular mahhim
ketma-ketlikda joylashishi hamda ushbu qismlami o‘rgatish
bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak... Agar ta’lim
mazmuni o‘quvchining asta sekin shakllanib va kengayib
borayotgan tafakkurida ma’lum o‘rin egallashi, keyingi faoliyatida
foydali bo‘lsa, o‘quvichining “qiziqishini” uyg‘otish uchun xilmaxil metodik harakatlarga ehtiyoj qolmaydi”. Ko‘rinib turibdiki,
ta’lim berishda uning mazmuni metodologiyaga (uning ahamiyatini
pasaytirmagan holda) nisbatan birlamchi o‘rinda turadi. Aynan
ta’lim mazmuni o‘qitish strategiya, yondashuv, texnologiya va
metodlami qanday bo‘lishini belgilab beruvchi birlamchi omildir.
Ta’lim mazmuniga ijtimoiy-madaniy jihatdan qaraydigan
bo‘lsak, u insonni jamiyatdagi hayotga tayyorlash va ijtimoiy
ahamiyatga ega vazifalarni bajarishga tayyorlovchi, ma’lum
pedagogik qoidalarga moslashtirilgan bilim, ko‘nikma va
malakalar, ijodiy faoliyat vosita va usullaridan iborat tizimdir.
Boshqacha so‘z bilan aytganda, ta’lim mazmuni ~ ilmiy bilim,
ko‘nikma va malakalar tizimi bo‘lib, ularni egallash
o‘quvchiiarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining rivojlanishi,
ulaming dunyoqarashi va ahloq normalarining shakllanishi,
ijtimoiy hayot va mehnat faoliyatiga tayyorlanishi ta’minlanadi.
Zamonaviy didaktikada ta’lim mazmuni va uning strukturasi
haqida so‘z borganda turli yondashuvlar mavjud. Uning birinchi
sababi shundan iboratki, ta’limning maqsadlari hamda uning
amalga oshiradigan vazifaiari jiddiy tarzda o‘zgarganligidadir.
Yana bir sababi esa ta’lim - insoniyat tomonidan erishgan fan
yutuqlari va madaniy me’roslami o‘quvchilar tomonidan egallash
degan tushuncha о‘quvchiiarning o‘z imkoniyatlarini amalga
oshirish va ko‘zlagan maqsadlariga erishish bilan to‘qnash
kelishidir.
Bir tomondan ta’lim mazmuni deganda o‘quvchiga bog‘liq
bo‘lmagan tashqi ta’sir qiluvchi omil tushunilsa, boshqa jihatdan
o‘quvchxda ta’lim olish jarayonida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar,
uchinchidan esa shaxsiy va ijtimoiy madaniy jihatlar aloqasi
tushuniladi.
107
Ta’lim mazmuniga nisbatan turli yondashuvlar va qarashlar
mavjud bo‘lishidan qat’iy nazar uning manbasi insoniyat
tomonidan to‘plangan ijtimoiy-madaniy tajriba va merosdir.
Taiim mazmunini belgilash va shakllantirish bir nechta
bosqich orqali amalga oshiriladi. Bular:
- taiim mazmuni yaxlit holda, o'rganiladigan ijtimoiy tajriba
elementlari, strukturasi va ijtimoiy funksiyalari umumlashgan
holda pedagogik talqinda berilib davlat taiim standartlarida aks
etgan nazariy bosqich;
- maxsus bosqich, bunda alohida о‘quv predmetlarining
mazmuni belgilanib o‘quv dasturlarida o‘z aksini topadi;
- ta’lim mazmunini shakllantiruvchi alohida o‘quv
predmetiga xos o‘quv elementlardan iborat boigan quyi bosqich
boiib, darslik va qoilanmalarda o‘z aksini topadi
“Taiim to‘g‘risida”gi qonunning 7-moddasida taiim mazmunini belgilash tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:
Davlat ta ’lim standartlari umumiy o'rta, o'rta maxsus, kasbhunar va oliy ta ’lim mazmuniga hamda sifatiga qo ‘yiladigan
talablami belgilaydi.
Davlat ta ’lim standartlarini bajarish О ‘zbekiston Respublikasining barcha ta lim muassasalari uchun majburiydir.
DTSning tashkil etuvchilari:
1. o‘quvchilar bilimiga, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiladigan minimal talablar
2. o‘quv reja
3. o‘quvdastur
4. baholash me’zonlari
0 ‘quv predmeti pedagogik nuqtayi nazardan asoslangan va
talqin etilgan ilmiy bilimlar, aqliy va amaliy faoliyat usul va
vositalari (ko‘iiikma va malakalar) tizimi boiib fanning asosiy
mazmuni va usullarini aks ettiradi.
0 ‘quv predmetining fandan farqlari quyidagilardan iborat:
birinchidan, bilimlar hajmi bilan; ikkinchidan, bilimlarni talqin
etish usullari bilan; uchinchidan, fanning barcha elementlarini
o‘quv fanida keltirilishi bilan farqlanadi.
108
Odatda o‘quv predmetlari tabiiy-matematik va ijtimoiy
(gumanitar) bloklarga bo‘linadi. Tabiiy-matematik siklga oid
fanlarda deyarli barcha tabiiy va aniq fanlaming elementiari
keltiriladi, ijtimoiy о‘quv predmetlarida esa asosiy urg‘u faktlar va
tushunchalarga beriladi.
0 ‘quv predmetlarini klassifikatsiya qilishning boshqa usuli
ham mavjud bo‘lib, bunda o‘quv predmetini o‘qitishdan asosiy
komponent nimaligidan kelib chiqiladi. Masalan, fizika, ximiya,
matematika, biologiya, astronomiya, geografiya, tarix fanlari
“ilmiy bilimlar” asosiy komponent hisoblanadigan fanlar
turkumiga kiradi; informatika, chet tillari, chizmachilik, jismoniy
tarbiya, mehnat fanlarida esa “faoliyat usullari” asosiy komponent
hisoblanadi; tasviriy sanhat va musiqa o‘quv predmetlari esa
“badiiy ta’lim va estetik tarbiya” asosiy komponent hisoblanadigan
fanlar turkumiga mansub.
Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta'lim standard o‘quvchilar
umumta’lim tayyorgarligiga, saviyasiga qo'yiladigan majburiy
minimal darajani belgilab beradi.
Davlat ta'lim standard (DTS) ta'lim mazmuni, shakllari,
vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini belgilaydi.
Ta’lim mazmunining o‘zagi hisoblangan standart vositasida
mamlakat hududida faoliyat ko‘rsatayotgan turli muassasalarda
(davlat va nodavlat) talimning baTqaror darajasini ta'minlash
sharti amalga oshiriladi. DTS o‘z mohiyatiga ko‘ra о‘quv
dasturlari, darsliklar, qo‘llanmalar, nizomlar va boshqa me’yoriy
hujjatlami yaratish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.Umumiy o‘rta
ta'limning davlat ta’lim standard o‘zming tuzilishi va mazmuniga
ko‘ra davlat, hudud, maktab manfaatlari va vositalari muvozanatini aks ettiradi hamda eng asosiysi o‘quvchi shaxsi, uning
intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqadi.
Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standard quyidagi
tamoyillarga tayangan holda ishlab chiqiladi:
• davlat ta’lim standartining davlat va jamiyat talablariga,
shaxs ehtiyojiga mosiigi;
• o‘quv dasturlari mazmunining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti hamda fan-texnika rivojlanishi bilan bog‘liqligi;
Do'stlaringiz bilan baham: |
