Olisona aks ettiradi

Hissiy zo`riqish
Hissiyotlar ichki ehtiyojlarning paydo bo`lishi yoki tashqi ta`sirotlar, jumladan xotiradaga ma`lumotlarni eslash uyg`otadi. Hissiyotlar odam kayfiyatini o`zgartirshdan tashqari, bir qator ko`rsatadi, qon bosimini ko`tariladi, gazlar modda va energiya almashinuvi jaddalashadi. Skelet muskullar faoliyati o`zgaradi. Oddiy sharoitda muskullar birin-ketin ishga tushirilsa, xis-hayajon vaqtida hammasi birdan faol holatga kelkshi mumkin. Muskullarda charchash jarayoni sekinlashadi. Bundan tashqarv, ta`sirotlarga sezgirlik ortadi. Demak, xis-hayajon qo`zg`olish organizmning foydalanilmagan imkoniyatlarini yuzaga chiqaradi va maqsadga erishishni yengillashtiradi.

Bir tomondan ehtiyojning paydo bo`lishi, ikinchi tomondan bu ehtiyojni qondirish uchun zarur bo`lgan omil va imkoniyatlarning yetishmovchiligi hissiy zo`riqishga olib keladi. Maqsadga zrishish uchun zarur bo`lgan omillarni bilish, ko`nikmalar, tajriba, energiya va vaqt tashkil qiladi. Bu omillardan biriga organizm yetarli mikdorda ega bo`lmasa, zo`riqish holati rivojlanadi. ehtiyoj, maqsadnint ahamiyati qanchalik katta bo`lsa, zo`riqish darajasi shunchalik yuqori bo`ladi.

Zo`riqish ma`lum darajaga yetganda hissiyotni uyg`otadi. Uning 4 darajasi tafovut qilinadi. Zo`rikishning birinchi darajasi organizmning diqqat-z`tibori, ish qobilyati ortishi bilan ifodalanadi. Odam oldida to`rgan vazifa yangi bo`lsa, unta nisbatan qiziqish oritadi, ruhiy va jismoniy imkoniyatlarni ishga soladi. Bunday holat organizmni chiniqtiradi, ish qobilyatini oshiradi, foydali bo`ladi.

Ehtiyojni qondirish, maqsadga erishish uchun birinchi darajadaga zo`riqish holatida ishga solingan imkoniyatlar yetarli bo`lmasa, zo`riqishning ikkinchi darajasi rivojlanadi, manfiy ya`ni salbiy hissiyotlar paydo bo`ladi. Odam norozi bo`ladi, jaxli chiqadi. Ammo, u imkoniyatlarini iloji boricha ishga solib oldida to`rgan masalani yechishga harakat qiladi.

Agar qondirish zarur bo`lgan ehtiyoj omillarni organizm ega bo`lganidan ko`p miqdorda talab qilsa, organizm imkoniyatldari quyilgan masalani yechish uchun yetarli bo`lmasa, zo`riqishning uchunchi darajasi rivojlanadi. Maqsadiga erishishga ko`z yetmagan odam siqilib eziladi. Zo`riqishning bu darajasida organizm a`zolarining faoliyati keskin salbiylashadi. Aqliy va jismoniy imkoniyatlar, kamayadi, odam hech narsaga qo`l urgasi kelmaydi, zarar yetkazuvchi omillar qarshiligi susayadi. Bunday holatni o`zoq, davom etishi organizmga ziyon yetkazadi, turli kasallikllrni rivojlanishiga olib keladi.

Shu sababdan zo`riqishning uchunchi darajasini isteriya zo`riqish deydilar. Zo`riqishning uchunchi darajasini organizmning o`ziga xos himoya reaktsiyasi desa bo`ladi. imkoniyatlari yetarli emasligini bilgan organizm maqsadga erishidan voz kechadi. Ammo, maqsadning ahamiyati, unta erishish zaruriyati saqlanib qolsa, organizm mushkul ahvolga tushadi, endi zo`riqish to`rtinchi darajaga o`tadi. Bunda nevroz holati ruy berib ba`zi boshqaruv mexanizmlarining shikastlanishiga olib keladi.

Zo`riqish darajalarining biri ikkinchisiga osoyishta utishi shart emas, sharoitga qarab, birdan ikkinchi yoki uchunchi darajadaga zo`riqish holati yuzaga chiqishi mumkin. Nerv tizimi birinchi galda organizm yechish zarur bo`lgan masalaning ahamiyati va murakklbligini, bu masalani hal qilish uchun zarur omillar mikdorini va shu vaqtda organizmda mavjud bo`lgan omillar mikdorini belgilaydi.

Zarur miqdor bilan bor bo`lgan miqdorlar o`rtasidaga munosiblik kam bo`lsa, taraqqiy etgan zo`riqish darajasi shuncha yuqori bo`ladi. Zuriqishning 4 darajasi sof holda kam uchraydi. Ko`pgina oraliq darajalar ko`zatiladi. Masalan, ikkinchi va uchunchi darajalar ko`zgatiladi. Masalan, ikkinchi va uchunchi darajalar oraligidagi bo`lgan zo`riqish holatida organizmning aqliy imkoniyatlari pasayib ketgan bir vaqtda, uning energetik imkoniyatlari saqlanib qoladi, ortib ketishi ham mumkin. Bunday aql-idrokni yo`qotgan, vahimaga tushgan odam bema`ni ishlarni qilib qo`yadi. Zuriqishning oraliq darajalari bir shaklda namoyon bo`lishi ham mumkin: Odamning aql-idroki o`zgarmaydi, o`z holatini va tevarak atrofdagi xavfni o`g`ri baholash qobilyati saqlanib qoladi, ammo energiya manbalari kamayib ketganidan o`zini xavf-xatardan saqlashga kuchi yetmaydi.

Ma`lum sharoitda rivojlangan zo`riqish darajasi past yoki yuqori bo`lishi odamning hayotiy tajribasiga ham bog`liq. O`xshash sharoitni boshdan kechirgan odam unga iztirob chekmaydi. Qiyinchiliklarni yengishga o`rganilgan, tajribasiz, kuchsiz- odamlardan zo`riqish juda kuchli bo`ladi. Odam zuriqishga ishg`ol qilish uchun zarur bo`lgan omillarga - bilim, ko`nikmalar vaqt energiyaga yetarli miqdorda bo`lishiga harakat qilishi kerak.
Bunday tizimlar bolalar bilan ularning kelajagi bilan bevosita bog’liq 1,292 ta b britan bolaalri orasidagi tekshiruv natijasida yuqoridagi holat 22,42, 60, 120 oyda bolaning aqliy rivojlanishga ta’sir etishi isbotlandi. (Feinstein 2000). Faynshtein takidlashicha 22 oydan keying natijalar oilaviy ahvolga bog’liqdir. Boy oilalar farzandlari esa ota-onalar bilan munosabatnign etibornig kamligi tufayli ularning aqliy rivojlanishiga ta’siri kuzatiladi. 120 oylik tekshiruvlar ashuni ko’rsatdiki boy oilalar farzandlariga qaraganda kambag’al oilalar farzandlari kuchli hissiy natija ko’rsatdilar.

Xotira
Xotira-tirik organizmning muhim xususiyati. Xotira tufayli organizm tashqi ta`sirotlarni qabul qilib, olingan axboroti o`zida saqlaydi va kerak bo`lganda uni qayta tiklaydi ya`ni eslaydi. Xotira - markaziy nerv sistemasining asosiy vazifalaridan biri. Sistemaning asosiy vazifalaridan biri har lahzada organizm o`z utmishidan kelajakka qadam qo`yadi va uning hozirgi va kelajakdagi xatti-harkatlari boshdan kechirgan tajribasiga ko`p jihatdan bog`liq bo`ladi. Hayot davomida ortirilgan tajriba va bilimlarni xotira saqlanishini markaziy nerv sistemasidagi faoliyat o`zgarishlar ta`minlaydi. Ba`zi olimlar xotirada saqlanadigan axborotlar genetik axborot kabi DNK yordamida kodga solinadi degan fikrni aytadi. Lekin bu fikr xali tajribalarda tasdiqlanmadi. Olingan ma`lumotlar xotira mexanizmlarida RNK ma`lum ahamitga ega degan fikrga olib keladi. RNK sintezini tezlashtiradigan moddalar, masalan fenomin o`rganish jarayonnni tezlashtiradi. Hayvonlarni o`rganish jarayonida ularning miyasida RNK sintezlagashshni tezlashuvi kuzatilgan. Ayni vaqtda miyada kichik peptidlar soni ortadi. Bu peptidlar postsinapik membraning ion o`tkazuvchanligiga ta`sir qiladi. Xotira mexanizmi miya neyronlarining o`zaro bog`lanishlari takomillashishi ular o`rtasidagi sinapslar faoliyatining aktivlashishiga ham bog`liq.

Ma`lumotni esda saqlash vaqtida qarab bevosita xotira, qisqa va uzoq mudatli xotiralar tafovut qilinadi. Avtobus oynasidan ko`rib ketilayotgan narsalar 400-500 millisekund davomida esda turadi.

Agar yaqqol ko`zga tashlanadigan narsa bo`lmasa, ular darrov esdan chiqadi. Bu juda qisqa muddatli xotira. Qisqa mudatli xotirada axborot bir necha lahza saqlanadi. Masalan, tanishingizni telefon raqamini so`radingiz, ammo yozib olmadingiz. Siz bu raqamlarni tezda esdan chiqarasiz. Qisqa mudatli xotiradan ba`zi ma`lumotlar o`zoq vaqtli xotiraga o`tkaziladi.

Hozir sodir bo`lgan voqealarni eslash bilan uzoq o`tmishdagi voqealarni eslash o`rtasida juda katta farq bor. Birivchisi juda tez esga keladi, o`tmishdagi voqealarni eslash esa qiyin bo`lib, vaqt talab qiladi. Axborotlarni uzoq, vaqtli xotiraga o`tkazish murakkab, mashaqqatli jarayon. Qisqa mudatli xotiraning xajmi juda oz. Uzoq mudatli xotirada saqlanadigan axborot xajmi chegarasiz. Masalan qoida, matematik formulalarni yoki she`r yodlash, qur`on suralarini yod olish va x.q. Bo`lar hammasi o`zoq muddatli xotira tufayli esda saqlanadi. Har qaysi faoliyatning miya po`stlog`ida o`z «vakolatxovasi» ya`ni markazi bor. Axborotni saqlab krlish miyaning ma`lum sohasining emas, balki bir butun miyaning vazifasidir, lekin xotira markazlari ham bor. Masalan nutq markazlari.

Uzoq mudatli xotira mexanizimlari sinapslar o`tkazuvchanligiga bog`liq. O`rgatish jarayoni siiapslarda faol xolinoretseptor sonini oshirishda, po`stloq neyronlarining adetixolinga sezgirlitini oshiradi. Bu eslab qolishni yaxshilaydi. Atsetilxolinning antogonistlari xotirani shikastlab xotirani yuqolishiga olib keladi.

I.S. Beritashvili namoyon bo`lishiga qarab, obrazli shartli reflekslar hissiy va so`z-mantiq, xotiralarini ajratgan.