Олий ва ўрта

Сунъий нафас бериш. Чўккан одамнинг нафас олишини ўпкага сунъий вентилятциясининг ошириш йўли билан амалга оширилади. Сунъий нафас беришнинг усулларидан, махсус асбоблар сиз яхши натижа берувчи бу усуллар дан бўлиб «оғиздан оғизга» ёки «оғиз дан бурунга» «ҳаво пуфлаш орқали» ҳисобланади. Бунинг учун жабраланувчини энг яхшиси чалқанча ётқизикиб қўйиш керак.
Кийим–бошларини нафасга халақит бериш мумкин, шунинг учун қисмлари ечиб ташланади ёки йиртиб ташланади, чунки кийим–бош ечишга беҳуда вақтни кетқазиш керак эмас «Оғиздан–оғизга» сунъий нафас беришида, қутқарувчи бир қўлини шикастланган кишининг бўйин остига, иккинчи қўлини эса пешонасига қўйган ҳолда унинг бошини орқага ташланган ҳолатда ушлаб туради. Бу эса тилини кўтариб, нафас йўлига қаршилик кўрсатади.
Шундан сўнг қутқарувчи нафас олган ҳолда тўғридан-тўғри ёки рўмолча орқали ҳавони чўккан одамни оғзига пуфлайди. Бунда ўз оғизини чўккан одамни оғзига зичлаб қўяди. Ҳаво бурун орқали чиқмаслик учун қутқарувчи бармоқлар билан бурун катакчаларини сиқиб қўяди. Шикастланган одамда нафасни чиқариши жуда уст амалга оширилади.
Ҳавони юборишга 1 дақиқада 12 марта ва болалар учун эса 15-18 марта амалга оширилади. Пуфланадиган ҳаво ҳажми 1000- 2000мл ни ташкил қилиш керак. Унинг оптимал сони шикастланган кишининг кўкрак қафасининг нормал кенгайиши орқали аниқланади.
Айниқса болалар орқасига бераладиган ҳавонинг сони аниқ чегералган бўлиш керак. Агар ҳавони пуфлаш вақтида шикастланган кишининг кўкрак қафаси кенгаймаса, демак ҳаво ўпкага етиб бормаяпти. Агар қорин шишса, демак ҳаво ошқозонга тушяпти. Бундай ҳолларда нафас йўлларининг ўтказувчанлигини янада таъминлаш керак ёки сунъий нафас олиш усулини ўзгартириб, «оғиздан буринга» усулини қўллаш керак. Бу усулда жабрланувчининг бурнига ҳаво бериш вақтида унинг оғизни беркитиб, танаффус вақтида очилади. Баъзи ҳолларда чўкан одамга сунъий нафас олишни бажаришда қусиш ҳоллари бўлиши мумкин, бу эса ҳаво юборишга ҳалақит беради.
Юрак массажи. Юракни массажи кўкрак қафасининг қиличсимон (ханжар симон) ўсимтани юқорироқ қисмига қўл кафти қўйилган ҳолда 1 дақиқада 60 марта ўртачаси 3 см гача чуқурликда босилади.
Тўғридан-тўғри юрак массажини сунъий нафас бериш билан алмаштириб туриш керак: олиб бориш 15 марта массаждан сўнг 3-4 ҳаво берилади. Сунъий нафас бериш вақтида кўкракка тебраниш беришни тўхтатиб турилади, негаки бу пайтда ҳаво ўпкага келмайди. Биринчи табиий нафас олишнинг белгилари бошланганда сунъий нафас беришни тўхтатилади.
2-усул – оддий ва самарали. Чўккан одамни тилини чиқариб уни рўмолча билан даханига боглаш керак. Чўккан одамни қаттиқ жойга чалқанча ётқизиб, кўкрак остига кийимдан ясалган чамбарчак қўйилади. Чўккан одамни совуқ қотишдан сақлаш учун, унинг устига қуруқ кийим ёпилади. Бу тайёргарлик 20-30 секунддан ошмаслиги керак. Сунъий нафас берувчи тиззаси билан чўккан одамнинг бош қисми томонидан туради ва унинг қўлларини елка олдида ушлаб, уларни орқа томонга олиб ўтилади. Бу пайтда кўкрак қафаси кенгаяди ва унга ҳаво кира бошлайди – нафас олиш жараёни бошланади. Шундан сўнг қўлларини тирсак бўғимидан букиш керак, сўнг кўкрак қафасига қуйилади ва куч билан унга босилади. Кўкрак сиқилиб ҳаво чиқаради. Бу ҳаракатни шифокор келгунча бир дақиқада 15-18 марта амалга ошириш ёки табиий нафас олиши бошлангунча бажариш керак бўлади.
Узоқ вақт давомида бир вақтнинг ўзида сунъий нафас бериш ва юракни массаж қилиш, қайсики жабрланувчини ҳаётга қайтаришда бир одамга жуда қийнчилик туғдиради. Нимага деганда бу жараённи қисқа вақтда тўхтатиб бўлмайди, иложи борича бошқа одамларни ёрдамга жалб қилиш, бир-бири билан алмашиб ҳаракат қилиши керак. Агар қутқарувчилар иккита бўлса, бири сунъий нафас бериши билан, иккинчиси юракни массажи билан шуғулланади. Бундай ҳолларда ўпкага ҳаво пуфлаш билан юрак атрофига босим миқдори 1 : 5 бўлиши керак.
Чўккан одамни тирилтириш чоралари мақсадга етди деб ҳисоблаш мумкин, қачонки унда кўз қорачиғи кичкина бўлиб, терига ранг кириб, массаж пайтида уйқу ва сон артериясида пулсни сезсак. Жабрланувчига то унда мустақил нафас олмагунча ва у ҳушига келмагунча биринчи ёрдамни тўхтатмаслиги керак. Қачон унда тўлиқ нафас олиш тикланса, унга иссиқ чой бериш керак, иссиқ нарса билан ўраб, албатта шифохонага олиб бориш керак бўлади.
Сунъий нафас бериш ва юрак массажини узоқ муддатда амалга ошириш керак, бир неча соатлаб, қачонки унда мустақил нафас олиш тикланмагунча ва юрак фаолияти яхшиланмангунча ёки биологик ўлимнинг белгилари пайдо бўлишига гумонсираш йўқ бўлгунча давом етказиш керак. Ҳар бир мураббий, ўқитувчи, спортчининг бурчи – сувда жабрланувчига такомиллашган биринчи ёрдам беришдир.