|
Нематодаларнинг анатомияси ва физиологияси
Нематодаларнинг тери қоплами мускулларга жипс ёпишиб, тананинг дастлабки бўшлиғини ўраб турадиган тери-мускул халтасини ҳосил қилади.
Тери қоплағичи анча қалин ва жуда пухта сиртқи к у т и к у л а в а унинг остига жойлашган г и п о д е р м а д а н иборат. Баъзи нематодалар (хусусан йирик турлари) нинг кутикуласида концентрик холда жойлашган қатламлар кўриниб туради.
Кутикула хитинга ўхшаш (ҳашаротларнинг тери қоплағичларига каралсин) моддалардан иборат, бирок кутикуланинг химиявий таркиби желатин ёки коллаген таркибига яқинроқ бўлади, бу билан хитиндан фарқ қилади. Кутикуланинг сиртида кўпинча ҳар хил тузилишга эга бўлган тузилмалар бор. Кутикула қатламларининг баъзи жойлари қалинлашган бўлади; айниқса эркак нематода танасининг ён томонидаги узунасига кетган ён йўллар ва клоака атрофидаги бурма — б у р с а ҳосил қилган қалин тери қатлами характерлидир. Кутикула пухта бўлгани туфайли организмни хар хил механик зарарланишдан ҳимоя қилади, бу эса, нематодаларда регенерацияланиш хусусияти батамом йўқлиги туфайли жуда муҳимдир. Кутикула суюқликни ўзидан кам ўтказгани ва химиявий жиҳатдан барқарор бўлгани туфайли остки тўқималарни химиявий таъсиротлардан ҳам сақлайди. Шунинг учун, нематодалар спиртда ва формалинда узоқ вақт турса ҳам ҳалок бўлмайди, аммо ўювчи ишқорда эрийди. Шунинг билан бирга кутикула жуда эластик бўлади, бу хусусияти чувалчанг ўсганда кутикуланинг чўзилишига имкон беради.
82
Гиподерма бир қаватли эпителий бўлиб, узунасига жойлашган оз миқдордаги (6 ёки 8 қатор) ҳужайралардан иборат. Нематодалар ёш вақтида, одатда, ҳужайралари аниқ кўринади.
Кўпчилик нематодалар турларида гиподерма қавати тана ичига чуқур ботиб киради. Бу нарса айниқса тери қопламининг ён томондаги йўллари , учун хар, ггерлидир. Нематодаларнинг тери қопламида хар хил безлари бўлади.
Нематодаларнинг мускуллари жуда содда ва шунинг билан бирга қават мускул ҳужайраларидан иборат; кўпчилик нематодаларда бундай ҳужайралар «саккизта, баъзиларда эса бундан ҳам кўпроқ бўлади. Бу ҳужайралар ҳадцан ташқари катта ва дуксимон шаклда бўладн. Мускул ҳужайраларининг гиподермага ёндошадиган томони узунасига кетган кисқарувчи толалар
м и о ф и б р и л л а р д а н иборат. Ҳужайраларнинг қолган қисми эса пуфакчага ўхшаган п р о т о п л а з м а билан тўлган, бу протоплазмага
д р о жойлашади; ҳужайралар кўпинча тана бўшлиғига протоплазмадан иборат ўсимталар чиқаради. Кўпчилик нематодаларнинг ён йўлларида кўпинча мускул ҳужайралари қатлами бўлмайди, натижада икки бўлак: устки
(елка) ва о с т к и (қорин) мускуллари ҳосил бўлади. Мускулларнинг бундай тузилиши нематодаларнинг тўлқинсимон ҳаракат қилишига имкон берад;у нематодалар, одатда, ҳалқасимон чувалчанглар сингари «чувалчангсимон» ҳаракат кила олмайди. Елка ва қорин томондаги мускуллар бир вақтда кисқарса ёки бўшашса, нематоданинг танаси секин қисқаради ёки узунлашади; агар бир томондаги мускуллар қисқарса нематоданинг танаси эгилиб, узун нематодалар кулча бўлиб ўралади. Эркак нематоданинг лаби ва жинсий системаси атрофида қўшимча, анчагина ихтисослашган мускуллар бўлади. Нематодаларнинг мускуллари жуда ҳам секин қисқара олади. Шунинг учун ҳам улар бир оз бўлсада, актив равишда ҳаракат қила олмайди.
Изоляцион тўқима. Тери-мускул халтасида, ички органлар оралиғида жойлашган тана бўшлиги ҳар хил катталикдаги мезенхимато: ҳужайралар ва оқсил суюқликлари билан тўлган; бу суюқлиь изоляцион тўқима деб аталади.
83
Бу тўқима мускул ҳужайралари ўртасидаги бўшлиқларга кириб, гиподермага қадар боради, ичак вг жинсий системаларни ўраб олади; бу тўқимада экскретор вазифани бажарувчи ҳужайралар жойлашган.
Нематодаларнинг овқат ҳазм қилиш системаси огиз тешигидаь бошланиб, орқа чиқарув тешигига қадар борадиган анча қисқа ва бир қават ҳужайралардан иборат най шаклида бўлади. Нематоданинг овқат ҳазм қилиш системаси тубандаги бўлимлар: с т о ма, қизилўнгач, ўрта ичак
ва орқа ичакка бўлинади.
Стомалаб бўшлиги, огиз капсуласи ва
о м о қ д а н иборат. Лаб бўшлиги сиртқи тери қопламининг ичгг ботиб киришидан ҳосил бўлгандир. Огиз капсуласи стомапипг олдинги қисмининг кенгайишидан ҳосил бўлади ва қалин кутикула қавати билан қопланади. Бу кутикула қавати лаб бўшлигининг ичини қоплаган кутикуладан фарқ қилади.
Оғиз капсуласи ҳар хил: кўпинчг юмалоқ, овал ёки тувак шаклида бўлади. Бир қанча нематодалар оғиз капсуласининг юзаси силлиқ бўлади, аммо кўпгина нематодаларда. шу жумладан ўсимликларга зарар етказадиган нематодалар оғиз капсуласининг ичида ҳар хил каттиқ тузилмалар бор, булар ёрдами билан паразит нематодалар хўжайин (ўсимлик ёки хайвон) тўқимасини зарарлайди. Бундай тузилмалардан: ҳаракатсиз т и ш л а р (onchi) ва кўндалангига ҳаракат қиладиган тишлар (dentes); кўндалангига ҳаракат қиладигак, бирмунча мураккаб тузилган ж а г ;(gnathi); узунасига ҳаракат қиладиган тиканлар (spinae) бўлади. Кўпгина нематодаларнинг, шу жумладан ўсимликларга зарар етказадиган барча нематодаларнинг оғиз бўшлигида учи ўткир наштар (hasta) бўлади. Бу наштарнинг каттакичиклиги ва тузилиши анрим тур нематодаларни билиб олиш учун катта аҳамиятга эга.
Тиканларнинг, тишларнинг ва наштарнинг ингичка томони олдинга оғиз тешиги томонга қараган ва улар нематодалар оғиз бўшлиғи билан бирор нарсага ёпишаётган вақтда ишлайди. Нематодалар жароҳатланган ва тешилган тўқималарнинг ширасини сўради; улар кўпинча қаттиқ заррачаларни юта олмайди. Нематодалар бутун тананинг, томок ва
84
қизилўнгач мускуллариниш қисқариши билан тўқимани тешади; оғиз бўшлигида тўқималарни тешувчи аппаратларни ҳаракатга келтирувчи махсус мускуллар бўлмайди.
Қисқа най шаклидагн қизилўнгачда радиал жойлашган мускуллар бўлади. Қизилўнгачнинг ички томони кутикула билан қопланган. Баъзи нематодаларнинг қизилўнгачи олдинги — мускулли бўлимга ва орқа — мускуле из кардий деб аталадиган безли бўлимга бўлинади.
Қизилўнгачга ферментлар чиқарадиган учта бир ҳужайрали без очилади. Баъзи нематодаларнинг қизилўнгачида кенгайган қисм бўлмайди, баъзилариники эса бир оз кенгайган бўлади. Қизилўнгачнинг ичи кутикула билан қопланган ва радиал мускуллар жойлашган, кенгайган жойи б у л ь б у
деб аталади; бульбуснинг жойлашган жойи ва унинг шакли систематика учун катта аҳамиятга эга.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
