Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

3-расм. Ҳар хил нематодалар қизилўнгачининг тузилиши

Шиш ва бульбуслар қизилўнгачнинг о л д и н г и қисмига, у р т а қисмига, яъни нерв ҳалқасининг олдига ҳамда қнзилўнгачнинг о р қ а қисмига жойланиши мумкин. Қизилўнгач билан ўрта ичак чегарасига жойлашиб, ўрта ичак бўшлигига кирадиган ва қизилўнгачни беркитадиган махсус ўсимта қизилўнгач-ичак заслонкаси деб аталади. Бу заслонка озиқ массасининг ҳаракатини тартибга солиб турувчи клапан вазифасини бажарса керак.

85
Баъзи нематодалар ўрта ичагининг олдинги кисмида к ў р ў с и м т а бўлади, бу ўсимта олдинги томонга қараб йўналиб, қизилўнгач деворига ёндошади. Кўпчилик нематодаларнинг ўрта ичаги овкат ҳазм қилувчи ва уни сўрувчи асосий жой ҳисобланади ва сўрилган озиқлар тана бўшлигидаги суюкликка тушади; озчилик нематодаларнинг ўрта ичаги озиқни дастлабки ҳазм қилиш функциясини йўқотган ва ичаги запас модда тўплаш учун хизмат

қиладиган ж и р т а н а ч а л а р и лентасига айланган. Бу лентанинг ҳужайраларида жир томчилари ва оқсилли бирикмалар бўлади.

Нематодаларнинг орқа ичаги тана қопламининг ички томонга қайрилиб

киришидан ҳосил бўлган ва кутикула билан қопланган; орқа ичак мускулли

с ф и н к т е р ёрдами билан ўрта ичакдан ажралиб туради. Эркак нематодалар орқа ичагининг орқа қисмига жинсий системалар йўли келиб қўшилади ва анал тешиги олдида к л о а к а жойлашган бўлади.

Айирув органлари. Тўқималар парчаланишидан ҳосил бўлган маҳсулотларни организмдан ташқарига чиқариб ташловчи экскретор органлар баъзи нематодаларда топилмаган. Купчилик нематодаларнинг бу органлари тана бўйлаб кетган иккита каналдан иборат, бу каналлар тананинг ён йўлларига жойлашган. Бу каналлар нематода танасининг олдинги қисмида, ён йўллардан ташқарида бир-бири билан қўшилиб, битта тоқ қисқа канал ёки резервуар ҳосил қилади; бу канал чувалчанг танасининг олдинги қисмида остки томондаги битта тешикка туташади. Бошқа нематодалар тана бўшлигида эса ҳаммаси бўлиб битта йирик, кўпинча узунчоқ экскретор ҳужайра бўлади. Бу ҳужайранинг ташқарига очиладиган тешиги бўлади ёки тешиги бўлмайди. Ташқарига очиладиган тешиги бўлмаган тақцирда ҳужайра сўриб олган экскреторларни ўзида сақлайди. Бундан ташқари, тана бўшлигида тармоқланган йирик ҳужайралар бор, бу ҳужайралар ҳам экскретор функцияни бажаради деб айтилади. Бу ҳужайралар сони нематодаларда ҳар хил — биттаиккитадан тортиб, бир неча ўнларча, асосан тўртта ёки олтита бўлади; бу ҳужайралар тананинг олдинги қисмига

86
тўпланиши ёки бутун тана бўшлигига тарқалиши мумкин, бу ҳужайралар фагоцитар органлар дебаталади.

Организм учун зарур бўлган мэддалар (секретлар) ишлаб чиқарувчи секреция органлари: овқат ҳазм қилиш системасининг бир ҳужайрали безлари овқат ҳазм қилиш учун керакли ферментлар; бачадон безлари тухум пўчоги учун керакли материал ишлаб чиқаради; бундан ташқари, тери қопламида ҳам ҳар хил безлар бўлади. Тери безлари эркин яшовчи нематодаларда ва шунингдек ўсимликларда паразитлик қилувчи нематодаларнинг бир қисмида яхши тараққий этган бўлади. Нематодаларнинг д у м безлари секрет ажратади, бу секретнинг ёрдами билан улар субстратга ёпишади; баъзи бир нематодалар танасининг олдинги қисмига бош безлари жойлашган (буларнинг вазифаси ҳозиргача аниқланган эмас); тананинг остки томонида қизилўнгач соҳасида ташқарига очиладиган, секретор эмас, балки экскретор функцияларни бажарадиган б ў й и н безлари тери безлари жумласидандир. Тери безлари битта ёки бир неча ҳужайралардан иборат.

Жинеий система. Жуда кўпчилик нематодалар айрим жинсли, фақат озгина турга оид нематодалар гермафродит бўлади.

Кўпчилик нематодалар ургочисининг жинеий органлари иккита,баъзй бир турлариники эса бир дона тухумдон ва шунга мувофиқ иккита ёки битта тухум йўлидан иборат бўлиб, тухум йўлибачадон га туташади. Бачадонлар эса бир-бири билан қўшилиб битта қисқа най — қ и н ҳосил қилади, қин

жинеий тешик — в у л ь в а га туташади. Нематодаларнинг иккита тухумдон ва иккита тухум йўл, ҳамда бир дона бачадонли турлари ҳам учрайди, тухум йўллари бачадон ёнида бир-бири билан қўшилади. Жинеий системанинг ҳамма қисмлари найсимон бўлади. Нематода танаси ингичка бўлгани туфайли жуфт органлар одатда бир-бирига параллел ҳолда жойлашмай, балки булардан бири олдинги томонга, иккинчиси эса орқа томонга қараб йўналган бўлади. Тухумдонлар тухум етиштирадиган органлардир. Тухум етилгандан сўнг тухум йўлиорқали бачадонга келиб

87
тушади, бу жойда уруғланади ва пўстбилан ўралади. Тухумнинг пўсти учун керакли материаллар бачадон деворидаги безли эпителийдан чиқади. Баъзи нематодалар тухуми бачадонда ривожланиши ва нематода тирик бола туғиши хам мумкин. Ички томони кутикула билан қоиланган мускулли қисқа най — қин копуляция вақтида сперматозоидларни қабул қилувчи орган вазифасини бажаради ва тухумларни ташқарига чиқариб беради; баъзи нематодаларнинг қини бачадонга айланиш олдида халтасимон камера — у р

• 
  г қ а б у л қилувчини ҳосил қилади, уруғ қабул қилувчи копуляция вақтида сперматозоидларни сақлаб турувчи жой вазифасини бажаради.
  

Эркаклик жинсий органлар найсимон (баъзан халтасимон) иккита у р у г д о н дан иборат; кўпчилик турларда зса уруғдон битта бўлади; уруғдонлар

аста-секин ингичкалашиб ипсимон у р у ғ й ў л л а р и га айланади. Уруғ йўллари ичакнинг клоака ҳосил қилувчи орқа қисмига келиб қўшилади. Сперматозоидлар уруғдонларда шаклланади копуляция вақтида уруғ йўллари орқали ташқарига чиқарилади. Нематодаларнинг баъзи турларида уруғдонларнинг пастки қисми ёки уруғ йўлларининг юқори қисми кенгайиб

• 
  р у ғ п у ф а к ч а л а р и ҳосил қилади, етишаётган сперматозоидлар шу пуфакчага тўпланади. Агар уруғдонлар ва уруғ йўллари иккита бўлса, одатда
  

уруғ йўллари бирбири билан қўшилиб,уруғ ч и қ а р и ш капали деб аталадиган битта найча ҳосил қилади; кўпинча уруғ чиқариш каналининг охирикенгаядивасперматозоид тўпланадиган пуф а к ч а ҳосил бўлади.

Эркак нематодалар жинсий системасининг чиқарув йўли атрофида бир қанча копулятив органлар жойлашади, бу органлар нематодалар систематикасида катта аҳамиятга эга. Клоакага яқин жойлашган халтасимон чуқурчага иккита узунчоқ о р г а н — с п и к у л а л а р жойлашган, уларнинг катта-кичиклиги ва шакли ҳар хил бўлади. Спикуланинг туби кўпинча йўгон ёки илгакчали бўлади. Спикулалар копуляция вақтида ургочиларни тутиб туриш ва уларнинг жинсий тешикларини кенгайтириш вазифасини бажаради. Баъзи бир нематодаларнинг спикулалари бирбирига ёндошиб
88
спермалар оқиб тушадиган тарновча ҳосил қилади. Озчилик нематодаларда спикулалар бўлмайди ёки фақат битта бўлади.Эркакларида спикуланинг ёнида ёки унданюқорида кўпинча р у л ча деб аталадиган копулятив ўсимталар 65'лади; рулча копуляция вақтида спикулаларни клоакадан ташқарига чиқарувчи мускулларнинг ўрнашиш жойи ёки спикулалар дўппайганда сирганиб тушадиган юза бўлиб хизмат қилади. Баъзи нематодаларнинг рулчаси жуда мураккаб тузилган. Нематодаларнинг рулчаси бўлмаган турлари ҳам бор. Баъзи нематодаларда спикула ва рулчалардан ташқари, яна т е л а м о н (leiашоп) деб аталадиган жинсий орган ҳам бўлади, бу орган рулча остига жойлашади ва кўпинча иккита симметрик бўлакдан иборат бўлади.

Нематодаларнинг нерв системаси жуда содда тузилган ва унинг нерв

ҳужайралари одатда тўпланиб г а н г л и й ҳосил қилмайди; фақат йирик

турлардагина бир-бирига ёнма-ён жойлашган бир озгина нерв ҳужайраларидан ^Аюрат ҳали яхши гавдаланмаган, ганглийлар бўлади.

Нематоданинг қизилўнгачи атрофидаги тери қопламида н е р в ҳ а л қ а с и бўлади. Бу ҳалқа нерв системасининг энг равшан кўринадиган қисми

ҳисобланади; бу ҳалқа атрофида жуда камдан-кам ҳолда ганглий ҳосил қилувчи нерв ҳужайралари тўпланади. Нерв ҳалқасидан тананинг олдинги учига олти дона нерв томирлари, яъни сезув органлари — б о ш

• 
  ў р г и ч л а р и н и нервлантирувчи томирлар ва иккита, анчагина йўғон ён нерв томирлари кетади. Бу нервларнинг тармоқлари а м ф и д а л а р
  

билан тамомланади ва улар а м ф и д а л н е р в л а р деб аталади.

Нерв томирлари тармоқлангуича қизилўнгачнинг ташқи юзаси яқинига жойлашади. Қейинчалик тармоқланадиган етти, саккиз ва тўққизта нерв томирларидан иборат бўлган бошқа нервлар нерв ҳалқасидан чиқиб, тери гкподермасида бўлиб, орқа томонга қараб кетади. Бу нервларнинг учида баъзан нерв ҳужайралари тўплами бўлади, бу ҳужайралар дан калта нерв толалари чиқади.

89
Сезув органлари. Нематодаларнинг т у й г у о р г а н л а р и кўпинча тананинг олдинги қисмига, эркакларида эса жинсий системалар соҳасига жойлашади; Бу органлар ташқи кўриниши жиҳатдан с ў р г и ч ч а л а р г а ,

• 
  ўртикчаларга ёки қилчаларга ўхшайди. Сўргиччаларга ўхшаш органлар п а п и л л а деб айтилади. Туйгу органлари тананинголдинги қисмида фақат лаблар юзасига ёки бевосита лаблар орқасига тўпланган.
  

Лабларда одатда 6 та (ҳар қайси лабда иккитадан) сўргиччалар бўлади. Лаблар орқасида 10 та папилла ёки қилчалар битта ёки камдан-кам вақтда иккита дойра шаклида жойлашади.

Нематодаларнинг жинсий папиллалари ёки қилчалари ҳар хил миқдорда бўлади ва фақат жинсий клоака атрофига жойлашади. Деярли ҳамма

нематодаларда а м ф и д а л а р деб аталадиган ҳ и д б и л и ш о р г а н л а р и тараққий этган бўлади. Амфидалар — тери қопламидаги

чуқурчалардир; уларнинг шакли фақат ҳар хил турга оид нематодалардагина эмас, балки бир турдаги нематодаларнинг ҳар хил ёшларида (даврларида) ҳам ҳар хил бўлади. Амфидалар нақадар хилма-хил бўлмасин, учта асосий

халтачасимон,	спиральва юмалоқ шакл ларга бўлинади;
уларнинг ҳаммаси тананинг олдинги учига жойлашади.
Сувда эркин яшайдиган кўпгина нематодалар танасининг олдинги
учида ёруғлик	сезувчи пигментли доғчалар ҳам бўлади.

Кўриш органи бўлмаган кўпгина нематодалар ҳам ёруглик таъсирини сезиш қобилиятига эга.

Нематодаларнинг қон айланиш ва нафас олиш органлари бўлмайди; тана юзаси орқали газ алмашинади.