Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги



Download 2,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/46
Sana19.02.2022
Hajmi2,96 Mb.
#459978
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   46
Bog'liq
НУТҚ МАДАНИЯТИ

f
Г р ам м ати кан и н г м о р ф о л о ги я ва си н так си с н о м л ар и о сти да 
и к к и қ и см га а ж р а т и л и ш ҳ о л ати гр ам м ати к ст и л и с т и к а д а ҳам
с а қ л а н а д и ва у м о р ф о л о ги к сти л и сти к а ҳам да с и н т а к т и к
с т и л и с т и к а к аб и и к к и к ў р и н и ш д а бўлади.
Г р ам м ати ка с у зн и н г ш а к л ёк и с и н та к ти к қ у р и л м ан и н г 
л у тави й
в а гр ам м ати к
м а ъ н о л а р и н и
ўрган са, 
грам м ати к , 
ст и л и с т и к а у л а р н и н г қ ў ш и м ч а - э к с п р е с с и в м аъ н о л ар и н и , 
в а з и ф а в и й х у с у с и я т л а р и н и урган ад и .
Г р ам м а ти к а б илан с т и л и с т и к а б и р гали кд а ф а қ а т гр а м м ат и к
ш ак л л ар н и н г н и м ан и и ф о д ал а н и ш и н и эм ас, б ал к и қ ан д ай
и ф о д ал ан и ш и н и ҳам ў р ган а д и .
Г р ам м ати к с т и л и с т и к а н и н г б и р қ и см и б улган м о р ф о л о г и к
с т и л и с т и к а ҳар б и р гр а м м ат и к ш аклн и н г, с у з я с о в ч и в о си т ал ар
в а ҳ а р х и л б о ш қ а ш ак л л ар н и н г 
сти л и сти к х у с у с и я т л ар и н и
ўр ган ад и .
У зб е к
ти л и д а 
а ф ф и к с л а р
д о и р аси д аги
м аъ н о д о ш л и к
(си н он и м и я) ҳ о д и саси ҳ а м к е н г тарқал ган : ш у с а б а б л и / / ш у
саб аб д ан ; тал аб ал ар д ан б и р и / / т ал аб ал ар н и н г б и р и ; отга 
м и н д и / / о тн и м инди; с ав л ат л и / / савл атд о р / / б асавл ат... 
каб и.
У з б е к ти л и д а суз я с о в ч и в а гр ам м ат и к м аъ н о и ф о д ал о в ч и
ж у д а к у п а ф ф и к с л а р ў з в а р и а н т л а р и г а эга ё к и б и р -б и р и б и л ан
ў за р о си н о н и м и к м у н о саб ат д а булади. М асалан , ж у н а л и ш
кел и ш и ги
к у р с а т к и ч и
—г а
ҳ о зи р ги
ти л и м и зд а
—ка, 
-қ а
в а р и а н т л а р и д а у ч раса, э с к и у з б е к ти л и д а -га (б о р ар га -
қ и л у р га, сў рарга) к ў р и н и ш д а уч рай ди . Ф еъ л л ар д аги - г и з
к ў р с а т к и ч и - к и з , -ги з, -қ и з ; -к а з; -га з ва ҳатто, б а ъ з а н - к а р
(уткар, ет к а р ) в а р и а н т л а р и д а у ч р а й д и .1
Б у н д ан таш қ ар и , б и р к е л и ш и к қ ў ш и м ч аси ў р н и д а и к к и н ч и
к е л и ш и к қу ш и м ч аси
қ у л л ан ад и
ва 
и к к и
х и л с и н т а к т и к
қу р и л м а ҳ о с и л
қилади. 
Б у ҳ о д и са ҳ о зи р д а
м о р ф о л о г и к
с т и л и ст и к ан и н г т е к ш и р и ш о б ъ е к т а с и ф а ти д а қ а р ал м о қ д а. Ҳ ар
ҳол да у з б е к тилид а ш у саб аб л и / / ш у сабаб дан ; та л а б а л ар д а н
б и р и / / т ал аб ал ар н и н г б и р и ти п и д аги қўл л ан и ш л ар д а гуё -л и
а ф ф и к с и би лан - д а н а ф ф и к с и ё к и - д а н а ф ф и к с и б и л ан - н и н г
а ф ф и к с и с и н о н и м с и ф а т и д а қ у л л ан аётган б улса ҳам , б о ш қ а ч а
айтган д а, 
ra n гуё -л и —д ан , 
ва - н и н г а ф ф и к с л а р и н и н г
ст и л и с т и к х у су с и ятлар и ҳ а қ и д а б о р аётган б ўлса ҳам асл и д а 
б ун дай ҳ олатл ар с и н т а к т и к с ти л и ст и к ан и н г т е к ш и р и ш о б ъ е к т и


бўли ш и
к е р а к . 
Ч у н к и
у л ар
ф а қ а т
ш ун д ай
с и н т а к т и к
қ у р и л м ал ар , ш у н д ай қ у р ш о в л а р д а ги н а ш у ҳо л атд а иш л ати лад и : 
бу ў р и н д а л и с о н и й б и р л и к л а р ях л и т ҳ о л и д а у з ар о м у н о саб ат д а 
бўлади. Қ уй и д аги ҳолатд а ҳ а м ш у ҳ о д и с а н и к у з а т ш й м ум ки н : 
П ул б е р и б д аф т а р , қ ал а м о л и б к е л и ш га б у ю р д и (к ел и ш н и
бую рди); Б ар ч а к е р а к л и а д а б и ё т л а р н и к ў р и б ч и қ и ш г а / /
ч и қ и ш н и
т а в с и я
қи л ам ан ; 
Б а ъ з а н
б у н д ай
қ у р и л м ал ар д а 
с и н т а к т и к ш ак л ў р н и д а а н а л и т и к ш ак л н и и ш л ати ш ҳ о л л ар и
ҳам у ч рай ди : Ў з қ а р а ш л а р и н и г а п и р д и / / ў з қ а р а ш л а р и ҳ а қ и д а
гапирди; Ҳ ар к и м ў з д а р д и н и г а и и р д и / / ҳ а р к и м ў з д ар д и
т ў ғр и с и д а гап и р д и к а б и .1
М аъ л у м ки , б ун д ай қ у р и л м ал а р н и н г ҳ а р б и р и с т и л и ст и к
ж и ҳ а т д а н б и р -б и р и д а н ф а р қ қи л ад и в а с и н т а к т и к с т и л и ст и к а 
б у л а р н и н г ў зи га хос х у с у с и я т л а р и ҳ а м д а и м к о н и я т л а р и н и
т ал қ и н қ и л и б б ер и ш и , ҳ ар б и р и н и н г қ а й с и н у т қ у сл у б и га 
хо сл ан ган л и ги н и
а ж р а т и б
б е р и ш и
л о зи м . 
Ж у м л ад ан , 
с и н т а к т и к ш ак л и ш т и р о к эт ган ҳ о л атл ар ж о н л и сў зл аш у в 
н утқи у ч у н х о сл а н ган бўлиб, а н а л и т и к ш ак л и ш т и р о к этган
ҳол атл ар п у б л и ц и сти к, р а с м и й н у т қ у с л у б л а р и га х о сл ан ган д и р.
Т и л и м и зд а б а ъ з а н а й р и м г р а м м а т и к ш ак л п л ео н а ст и к
(қўш) қўллан ад и . Б у н д ай қўл л аш н у т қ д а о р т и қ ч а л и к н и в у ж у д га 
кел т и р и ш и , 
н у т қ р а в ш а н л и ги га п у т у р е т к а зи ш и , 
ф и к р н и
х и ралан гги ри ш и , б ач к а н а л а ш т и р и ш и м ум ки н: то й ч о қ ч аги н ам , 
к и ч к и н а ги н а , и ч и л и б қ ўй и л д и , то м ак таб гач а, Я н ги қ и ш л о қ
қи ш л о ги , б и р к а л и м а сўз, ў н й и л л а р ўтди . 6 т а ў ги л - қ и зл а р и м
бор, ҳ а р б и р д ал и л л а р н и к а б и қў л л ан и ш л ар д а гр а м м ат и к
ш ак л л ар
ё к и
с ў зл а р н и н г ў р и н с и з , 
м а қ с а д с и з 
қўл л ан и ш и
н а т и ж а с и д а
а н а
ш у н д ай
ҳ о л
ю з
б е р г а н и н и
к у зат ам и з: 
к и ч к и н а г и н а т и п и д аги қ ў л л аш л ар и д а —гина, со л и н и б бўли н д и
қў л л ан и ш и д аги ~ и н , и ч и л и б қў й и л д и т и п и д аги қ ў л л ан и ш л ар д а 
олди н ги сўзд аги - и л , т о м а к т а б га ч а қ ў л л ан и ш и д а т о э л е м е н т а
(бунда б а ъ з а н к у ч а й т и р и ш и ф о д ал а н и ш и м ум ки н , а н а ш ун д ай
в а^ т д а т о эл е м е н т и н и н г и ш л ати л и ш и ў зи н и оқлайди), к е й и н г и
б и р и к м ал а р д а қ и ш л о ғи , к а л и м а с ў зл а р и , ў н й и л л ар ўтди, 
ол ти та 
ў ги л
-
қ и зл а р и м
б о р , 
ҳ а р
б и р
д ал и л л ар н и
б и р и к м а л а р и д а - л а р а ф ф и к с и о р т и қ ч а и ш л ати лган в а н утқд а 
г а л и зл и к тутд и рган .
Ҳ а р б и р д ал и л л а р н и б и р и к м а с и д а ҳ а р б и р белги лаш
о л м о ш и н и н г и ш л ати л и ш и - л а р қў ш и м Ч аси н и н г қ ў л л ан и ш и га 
йўл қ ў й м ай д и в а а к с и н ч а . Ч у н к и ҳ а р б и р олм ош и м и қ д о р н и
1 Қаранг: Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 97-бет.


ч егар ал аб , у м у м д ан а ж р ат и ш н и , я к к а л и к н и билдиради, я ъ н и
кўп дан б и р н и а ж р а т а д и , -л ар а ф ф и к с и эса, кўп ли к кўр сатки ч и . 
Ш ун и н г учун ҳ а р б и р олм ош и иш лати лган ў р и н д а - л а р
а ф ф и к с и в а - л а р и ш лати лган ў р и н д а ҳ а р б и р олм ош и н и
и ш л ати ш ў зи н и о қ л а м а и д и .1
Бирок;, ш у н и ҳ а м ай ти ш к е р а к к и , гр ам м ати к ш ак л ё к и
б о ш қ а в о с и т а л а р н и п л е о н а с т и к қўллаш ҳ ам м а в ақ т ҳам нутқд а 
о р т и қ ч а л и к ту тд и р авер м ай д и . Б а ъ за н ж у д а ўри н ли , туш ун ган 
ҳолда, м аълум б и р м ақ сад н и кў зд а тути б, ш унд ай қи ли н са, 
н у тқ н и р а в о н қилади, ф и к р н и ан и қ, лўнда, б о р н о зи к л и к л ар и
би л ан
и ф о д ал а ш г а
ё р д ам
б ерад и , 
н у г қ таъ си р ч ан л и ги н и
ош иради , 
м а ъ н о н и
к у ч ай ти р ад и , 
бўртти рад и : 
Улуғ 
ай ём
кун лари ; ш у н ч а й и л т у з - н а м а к бўлдик; б е ш п а н ж а с и н и о гзи га 
тиқади; а й т га н и н и қ и л м ай қўй м айди ; б и з ў зи м и з ай ти б қ ў я м и з 
типи даги қ ў л л ан и ш л а р д а а н а ш у ҳ о л н и к у зат ам и з. Тўгри, 
нам ак, кал и м а, а й ё м г п а н ж сў зл ар и ф о р с -т о ж и к ти лл ари да туз, 
сўз, кун, б еш с ў з л а р и г а т ў ғр и келади. Б и р о қ, ў з б е к ти л и д а 
улар, б и р и н ч и д а н , б о ш қ а м аъ н о д а қ ў л л ан и л и ш и м ум ки н бўлса, 
и кки н чи д ан , 
к у ч а й т и р у в ч и в о с и т а в а з и ф а с и н и б аж ар у в ч и
си ф ати д а и ш л ати л и ш и м ум ки н . Ж у м л ад ан , ул уг а й ё м к у н л ар и
б и р и к м аси д а а й ё м с ў зи к у н м а ъ н о с и д а қўл лан ган эм ас, у
м аълум б и р с а н а н и и ф о д ал аган , б еш п а н ж а с и н и б и р и к м аси д а 
п а н ж а с ў зи б а р м о қ м аъ н оси д а, б и р к а л и м а с ў з б и р и к м аси д а 
к али м а с ў зи с ў з л е к с е м а с и н и н г а н и қ л о в ч и си бўлиб к ел ган ва 
ақлли, ф и к р л и , л ў н д а с ў зл а р и м аъ н о си д а қўлланган; т у з-н а м а к
қў л л ан и ш и д а э с а ў з б е к тилида, о гза к и н у тқ д а кўп у ч р ай д и ган
н о н - пон, ч о й - п о й ти п и д аги ҳ о л атн и к у зат а м и з.
Б ун д ан т а ш қ а р и , б у қўл лан и ш д а т у з - н а м а к н и н г и б о р а
ҳол и га к е л и б қ о л га н и к ў зга таш л ан ад и в а у б и рга турди к, 
б и р га б ўлд и к б и р и к м а л а р и и ф о д ал аган м а ъ н о н и англатади. 
Худди ш у б и р и к м а д а у л а р д а н б и т таси н и қ ўлл аш ҳ еч м у м к и н
эм ас.
К ей и н ги м и с о л д а и н к о р ф о р м ас и н и н г (-ма) и к к а л а с ў зд а 
ҳ ам и ш т и р о к эт и ш и т а с д и қ м а ъ н о с и н и а н ч а куч ай ти ри б , 
б ў р тги р и б б а ё н қ и л и ш н и т аъ м и н л аган .2
Қ у й и даги
м и с о л га
эъ ти б о р
қ и л ай л и к: 
Б и р л ар и
м ў л то н и н ам о х и й л а гар , 
б и р л ар и д и р
г о в с и ф а т у гавда ҳ ар
(М уқим ий). Б у м и со л д аги б и р л а р и с ў зи т ар к и б и д аги - л а р
а ф ф и к с и гў ё о р т и қ ч ад ек . Ч у н к и б и р со н и д а н к е й и н к ў п л и к н и
б и лди рувчи - л а р кў р сат к и ч и , одатда, иш л ати лм ай ди . Б и р о қ
1 Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 93 - бет.
2
С.Тожиев ва б. Ўша асар, 94-бет.


ш о и р б у ў р и н д а с т и л и с т и к м ақ сад д а ж у д а ў р и н л и ф о й д ал а н га н
(-лар а ф ф и к с и н и к и н о я н и иф ю далаш уч ун у н г а я н ги в а з и ф а
ю к л аб и ш латган). Ш ун и н гд ек, н у т қ и м и зд а (асосан, о гзак и
нуткда) к е л и н г л а р ў р н и д а к е л и н ги зл а р , ҳ о р м а н гл а р ў р н и д а
ҳ о р м а н г и зл а р ти п и д а қўлл аш лар у ч р ай д и . Б у н д ай ў р и н д а ҳам
- л а р в а - и з к ў р с а т к и ч л а р и н и п л е о н а с т и к т а р з д а қўллаш ў з и н и
о қл ай д и . 
Ч у н к и б у н д а ҳур м ат м а ъ н о с и б и р о з б ў р т ги р и б
б ер и л ган , с ў зл о в ч и н и н г с у б ъ ек т и в м у н о с а б ат и , ҳолати , ҳатто
х у р сан д л и ги , сам и м и й ли ги , ҳ еч б ў л м а ган д а ў з и н и ш ун д ай
қи л и б
к ў р с а т м о қ ч и
б ўлган ли ги
ё к и г 
қ о л а в е р с а , 
ў зи н и
ш и р и н с у х а н қи л и б
к ў р с ат м о қ ч и л и ги и ф о д а л а н г а н
бўлади. 
М и сол лар: 
- К ел и ш ди лар, т а қ с и р , к и р с и н л а р м и ? Ўгил
ў с т и р и ш бу т у р д а бўлм ас: у т и л а с и н - т и л а м а си н ш ар тта -
ш ар тт а т и л а ган и н ги зч а қ и ли н ги зд а, қ а р а б т у р а б ер и н г и з, 
О т а б е к
у н и
о р т и қ ч а
б и р
э ъ т и б о р
б и л а н
эп ш т а р
эди, 
сар х у ш ч аси га:
- С ў зл ай б ер и н ги з! - деди... (А Қ о д и р и й ).1
К ел ти р и л ган м и со л л ар д аги қ и л и н ги з - да, с ў з л а й б е р и н г и з
сў зл ар и д аги - и з к ў р с а т к и ч и га а с л и д а эзотиёж й ў қ д ек . Ч у н к и
ҳ у р м а т м а ъ н о с и к е ч и р и н г, с ў зл а н г с ў зл а р и д а ги - и н г а ф ф и к с и
в о с и т а с и д а и ф о д ал ан ган . Ё зу вч и э с а ў ш а ҳ у р м а т н и я н ад а 
б ў р т т и р и ш уч ун б у ш ак л к е т и д а н я н а - и з к ў р с а т к и ч и н и
қ ў ллаган в а ў з ф и к р и н и , ў з м у н о с а б ат и н и я н а д а а н и қ р о қ
и ф о д ал аган .
Ў з б е к тилида, у м у м ан олганда, -л а р а ф ф и к с и ту р л и - т у м ан
м а ъ н о л а р н и
и ф о д ал а б
келади. 
Б о ш л а р и м
огри д и . 
С а м а р қ а н д л а р га
о л и б
бордим , 
Ш у н ч а л а р
к у т т и р а с и зм и ?
т а р зи д а г и қў л л ан и ш л ар д а ҳ ам б ун и к у з а т и ш м у м ки н .
Г р ам м ати к с т и л и ст и к а д а а й р и м г р а м м а т и к ш ак л л ар н и н г 
ў р н и н и ал м а ш т и р и б қ ў л л аш н и н г ў з и г а х о с т о м о н л а р и б орли ги
к е н г 
ў р г а н и л и ш и
к е р а к . 
А д аб и й
м е ъ ё р д а
ҳ а р
б и р
к ў р с а т к и ч н и н г ў з а к -н е ги з л а р га қў ш и л и ш д аги ў р н и қ а т ъ и й
б ел ги л ан ган . А м м о м аълум б и р ст и л и с т и к м а қ с а д н и к ў зд а 
гутган ҳ о л д а у л а р н и н г ў р н и н и а л м а ш т и р и ш м ум ки н : Қ ал б и м н и
сен к ў з и м д а н м и ан гл ад и н г (О йбек); О см о н д аги б у л у тл ар н и н г 
х ў м р а й и ш и д а н м и қ ў р қ д и н ги з (О йбек); б о р и н гл а р — б ор лар и н г, 
к е т и н гл а р -к ет л а р и н г; б о р ган м и эди - б о р га н эд им и, ай ти б
эд и м м и — а й т и б м и эдим ; д ад ан г у й д ал ар м и -д ад ан г уй д ам и л ар; 
ай т м аб м и д и м - а й т м а б эд и м м и (о гзак и н утқд а).
К е л ти р и л ган м и со л л ар га д и қ қ а т қ и л са к , б и р и н ч и и к к и
гапд а - м и ю к л а м ас и аслид а, а д аб и й м е ъ ё р г а кў р а, ан гл ад и н г ва


қ ў р в д и н г и з 
с ў зл а р и га
қ ў ш и л и б
к ел и ш и
к е р а к
эди: 
англадингм и, қ ў р қ д и н ги зм и ти п и д а. А м м о ёзу в ч и бу ш ак л н и
олди нги с ў зг а қ ў ш ад и в а б у б и л ан ў зи га хос э к с п р е с с и в л и к
ҳ о си л қилади, т а ъ с и р ч а н л и к н и ош и рад и , н у тққ а п о э ти к л и к ато 
этади. К ей и н ги м и со л л ар д а ~ и н г ва - л а р а ф ф и к с л а р и н и н г
ў р н и н и ал м а ш т и р и ш ҳ у р м а т ё к и ҳ у р м а тс и зл и к м а ъ н о л а р и н и
иф о д ал аш га х и зм а т қ и л га н бўлса, б орган м и эди - б о р ган
эдим и ти п и д аги қ ў л л а н и ш л а р д а м а ъ н о н и к уч ай ти ри ш , н у т қ қ а
э к с п р е с с и в л и к ат о
эти ш , 
таъ к и д л аш , 
ж он ли ли к, 
ж ў н л и к , 
т а с в и р и й л и к ў з и ф о д а с и н и т о п г а н .1
К ў р и н и б
т у р и б д и к и , 
ҳ о зи р г и
ў з б е к
т и л ш у н о сл и ги д а 
гр ам м ати к
ш ак л л ар
с т и л и с т и к а с и н и
ў р ган и ш
ал о ҳ и д а 
аҳ ам и ятга эгад ир. Г р ам м ати к ш ак л л ар н и ў з ў р н и д а т ў гр и ва 
м ақсад га 
м у в о ф и қ қўллаш , 
у л ар д ан ў р и н л и
ф о й д ал а н и ш
н у т қ и м и зн и н г 
т а ъ с и р
к у ч и н и
ош иради , 
ун и
ҳ а р
х и л
гал и зл и к лар д ан х ал о с этади .
Н у тқд а б и р х и л л и к д а н қоч и ш , т а ъ с и р ч а н л и к н и т аъ м и н л аш , 
н у т қ қ а э к с п р е с с и в -с т и л и с т и к б ў ё қ б ер и ш , ҳ ар б и р у сл у б н и н г 
ў зи га х о сл и ги га э ъ т и б о р б е р и ш в а у н и таъм инлаш , гр а м м а т и к
с и н о н и м л ар д ан
т ў гр и
ф о й д а л а н и ш га
ўргати ш
ҳам
ст и л и ст и к ан и н г д и қ қ а т м а р к а з и д а б ў л са ги н а ам алга о ш ад и .2
Хуллас, 
т и л и м и зд а
и ш л ати л а ёт ган
гр ам м ати к ш ак л л ар
п л ео н азм н и , н у тқ д а о р т и қ ч а л и к н и ту гд и р са ҳам, агар у л ар д ан
м аълум б и р м а қ с ад д а т ў ғр и ф о й д ал ан и л са, о р ти қ ч ал и к у м у м ан
сези лм ай д и . А кси нча, б у н д ай қў л л аш н у т қ т а ъ с и р ч а н л и г и н и
ош иради , 
н у т қ ан и қ л и ги , 
и ф о д ал и л и ги н и таъ м и н л ай д и , 
у
т а св и р и й в о с и т а в а з и ф а с и н и б аж а р а д и .
Ш ун и н гд ек, а й р и м г р а м м а т и к ш ак л л ар н и адаб и й м е ъ ё р д а
б ел ги л ан ган и д ан (одатдагидан) б о ш қ а ч а р о қ қўллаш , м аъ л у м
би р н у т қ с т и л и н и н г ў з и г а х о с х у су си яти д ен кел и б ч и қ и б
қўллаш н у т қ н и н г б у зи л и ш и га оли б келм ай, б ал к и н у т қ н и н г
ран г-б ар ан гл и ги н и таъ м и н л ай д и , эк с п р е с с и в л и ги н и ош и рад и , 
ҳ атто х а р а к т е р я р а т и ш у ч у н ҳам х и зм а т қилади. А ммо б у н д ан
б о ш қ ач а р о қ қў л л аш у ё к и б у у с л у б н и н г ў з и г а хос с т и л и с т и к
м е ъ ё р л ар и т а қ о зо эт га н д а р а ж а д а б ў л саги н а ў зи н и о қл ^и д и . 
М асалан , қ о р а , о р а, м е н г а с ў зл а р и н и ф а қ а т ш еъ р и я т д а г и н а
қаро, аро, м ан го т и п и д а қўллаш , -ур, -м а к к аб и ш ак л л ар н и ҳ ам
ф а қ а т ш еъ р и я тд аги н а, п о э т и к сти л д аги н а и ш лати ш а н а ш у н д ай
н а т и ж а б ер и ш и м у м к и н .3
1 Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 96-бет.
2
Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 97-бет
1 Ё.Тожиев ва б. Ўша асар, 98-бет


Ў зб е к и сто н д а к е й и н ги д ав р л ар д а ф а н в а т е х н и к а н и н г
б ар ч а соҳ ал ар и р и в о ж л ан д и . Н а т и ж а д а ў з б е к ти л и д а ф а н в а 
т е х н и к а н и н г б ар ч а с о ҳ ал ар и га оид а т ам ал ар ву ж у д га келди; 
ўзл аш ти р и л д и , ян ги
а т ам ал а р ясалд и. М а в ж у д ат ам а л а р н и н г
к ў я ч и л и ги ўзгарди , ян ги лан д и . Б у атам а л а р н и н г а к с а р и я т и
у м у м ад аб и й ти лга ўтиб, о м м ал аш и б к етд и ва ҳ ам м а уч у н
т у ш у н ар л и бўлиб қолди. У з б е к т и л и д а ч и қ а ё т ган г а зе т а л а р г а
э ъ т и б о р б ер и л ад и ган бўлса, у л арда во д о п р о во д , р ад и о , эл ектр , 
т е л ев и зо р ; гео гр аф и я, геол оги я, б и о л о ги я , т р о л л ей б у с, тр ам в ай , 
автобус, ш о ф ёр , в о к з ал к а б и ю зл а б с ў зл а р н и у ч р ат и ш м у м ки н . 
У зб ек т и л и атам ач и ли ги д а и л га р и м а в ж у д бўлган, к ў п р о қ а р а б
ти л и д ан ўзл аш ган ж у м ҳ у р и ят , м у н а ж ж и м , м у ар р и х , м у н ақ қй д , 
м уалли ф , и н қи л о б каб и с ў зл а р н и н г ў р н и н и р у с т и л и д ан ё к и у
о р қ а л и ўзлаш ган б ай н а л м и л ал с ў зл а р эгаллади. К е й и н ги д ав р д а
эса я н а ў ш а а р а б ти ли д ан ў зл аш ган с ў зл а р н и қўллаш кучайд и. 
Б и р қ а т о р сў зл ар б о р к и , у л а р н и ҳ о з и р г и ў қ у в ч и л а р м ах су с 
л у гатл ар си з т у ш у н а олм ай д и л ар: м ун ш и й , қ о зи , додхоҳ, ҳарам , 
авр ап ў ш , сип оҳсолар, во и з, вом и қ , беҳб уд , бадҳў, ал ф о з, андуҳ, 
ан д оза, ан д и ш а, асн о, аф го р , ах б о р , аф то д а, м и сқ ол, м уф ти , 
ко р ан д а, ч о р ак о р , қуш б еги , п а н с о д к аб и . Б у с ў зл а р н и н г би р 
қ и с м и т а р и х и й с ў зл ар с и ф а ти д а , б и р қ и см и э с к и р г а н сў зл ар
с и ф а т и д а и ш л а ти л м о қ д а.1
Я нги вуж уд га кел ган ё к и ў зл а ш а ё т га н а т ам а л а р н и ан гл ам ай
тури б , 
қад и м д а 
т и л и м и зд а
к е н г
қ ў лл ан ган
с ў зл а р н и н г
м а ъ н о л а р и н и
ту ш у н м ай , 
б и л м а й
гу р и б , 
ў з а р о
тўгри
ф и к р л а ш и ш , 
ў з а р о
б и р -б и р и н и
тў ғр и
англаш , 
ё зи л г а н
ас а р л а р н и н г туб м о ҳ и яти д ан тў ла б аҳ р а м а н д б ў л и ш м у м к и н
б ўлм ай қолди. Ш у н и н г у ч у н ҳам и л м и й ж а р а ё н д а , ў ҳ и ш -
ў қ и ти ш д а атам а л ар н и ч у қ у р б и л и ш н и н г ҳ ам д а тў гр и , ўр и н ли , 
та н л аб қўллай били ш н и н г, қ и с қ а с и , а т ам ач и л и к м а д а н и я ти н и н г
а ҳ а м и я т и б еқ и ёсд и р . А там ал ар н и ў р и н л и -ў р и н с и з и ш лати ш , 
т у ш у н м ага н ҳолда қўллаш , с о х т а б и л и м д о н л и к н и н и қ о б л аш
уч ун б о н щ ал ар га т у ш у н а р с и з а т а м а л а р га ҳ ад еб м у р о ж а а т
қ и л а в е р и ш н у тқ м а д ан и я ти га п у т у р е т к а за д и .
Ҳ ар
бир 
с о ҳ а н и н г 
ў з и г а х о с
т у ш у н ч ал ар и
б о р . 
Бу 
гу ш у н ч а л а р н и н г ж а м и ш у с о ҳ а н и н г т у ш у н ч ал ар си с т е м ас и н и
т а ш к и л этади. Ш у со ҳ а га ои д т у ш у н ч ал ар н и и ф о д ал о в ч и
м ах су с 
атам алар 
-
т е р м и н л а р
ҳ а м
м авж у д . 
А н а
ш у 
т е р м и н л а р н и н г ж а м и ш у с о ҳ а н и н г т е р м и н а л о ги к с и с т е м ас и н и
т а ш к и л
этади. 
Я ъ н и
ш у
с о ҳ а
т е р м и н а л о ги я с и
бўлади. 
Ж у м л а д а н
м а те м а ти к а, 
ф и з и к а , 
б и о л о ги я, 
хим и я,


тил ш ун осли к, ад аб и ё тш у н о сл и к , м ед и ц и н а в а ҳоказо. У л ар н и н г 
ўзл ар и га хос т е р м и н л а р м авж уд: қўш ув, олув, квадрат, илдиз, 
тан ген с, котан ген с, син ус, коси н ус; за р я д , кучланиш , босим , 
ҳавб оқи м и , м олекула, м и к р о о р ган и зм ; м о р ф о л о ги я, си ф ат, эга, 
кеси м , узак, н еги з, қўш им ч а, аруз, газал, т у р о қ к аб и л ар. 
К ел ти р и л ган
сў зл а р
а н а
т у
ту ш у н ч ал ар н и
и ф од ал о вч и
тер м и н л ар д и р . 
К ў р и н ад и к и , 
т ер м и н ал о ги я
«тор 
м аъ н о д а 
м аълум бир со ҳ а га о и д м ахсус л ек с и к а» бўлса, «кенг м аъ н о д а 
ум ум и й лугат т а р к и б и н и н г ай р и м со ҳ ал ар д а и ш лати лад и ган
қи см и ди р» (С .Ф .А к о б и р о в).1
Ҳ ар б и р с о ҳ а н и н г т е р м и н о л о ги к си с т е м ас и д а би тта т е р м и н
ф а қ а т б и т та т у ш у н ч а н и и ф од ал ай д и . Т ер м и н л ар н и н г би р 
м аъ н о л и б ў ли ш и ҳ а қ и д а ги а со си й тал аб а н а ш у н у қ таи
н а за р д а н б елгилан ад и. Ш у тал аб д ан к ел и б чиҳи лган д а бош , 
қўл, оёқ, қош , қ у л о қ с ў зл а р и а н ат о м и я д а м ах су с т е р м и н л а р
с и ф а т и д а
қўллан и б, 
ф а қ а т
к и ш и
о р га н и зм и н и н г 
қ и с м л а р и н и ги н а и ф о д ал аса, 
ад аб и й т и л д а э с а оддий с ў з 
с и ф а т и д а б аҳ о л ан ад и в а к ў п м аъ н о л и ҳ и соб л ан ади .
Ш ун и н гд ек, б и р в ақ т л ар у зб е к ти л и н у ҳ таи н аза р и д а н
т е р м и н
с и ф а т и д а
б аҳ о л ан ган
эл ектр , 
косм ос, 
ради о, 
телев и д ен и е, р а к е т а , м аш и н а, автобус, тр о л ей б у с, м а ш и н и с т
к а б и ти л б и р л и к л а р и атам ал а р ўз со ҳ а л а р и д о и р а с и д ан ч и қи б, 
к е н г о м м а ў р т а си д а қўллан ад и ган , а д аб и й ти л га хос, ҳ а м м а
ту ш у н ад и ган сў зл а р га а й л а н и б 1 к е т г а н .
Б и р и к м а л а р н и қ ў л л аш д а ҳ а р қ а н д а й м у р а к к а б ф и к р н и
ихчам, осон, л ўн д а в а ан и қ , ш ун и н гд ек, т у ш у н ар л и и ф о д ал аш , 
ш у йўл б и лан ф и к р ал м аш у в и н и осон лан гги р и ш м ақ сад қи л и б
қўйилади. Т ер м и н о л о ги я ти л л е к с и к а с и н и н г т а р к и б и й қ и см и
ҳ и со б л а н ган и учун к и ш и л ар ў р т а си д а г и а л о қ ан и таъ м и н л аш д а 
к а т т а рол ь ўй н ай д и . А й н и қса, т е р м и н л а р га х о с бўлган м аъ н о
ж и ҳ а тд а н ан и қл и к , т у ш у н ч ан и н г м о ҳ и я т и н и ё к и эн г а с о с и й
б ел ги си н и а н и қ и ф о д ал а б б ер и ш , у л ар д аги т у зи л и ш ж и ҳ ати д а н
ихчам лик, қ и сқ ал и к , и ш л ати ш га қ у л а й л и к к а б и л а р н у т қ н и н г 
т у ш у н ар л и ани қ, м ан ти қ л и , қ и с қ а б ў л и ш и н и таъминлайди."
Ш ундай экан , 
т е р м и н л а р н и
н у т қ д а қў л л аш га алоҳи д а 
эъ ти б о р
б ери ш , 
б у
б о р ад а 
й ў л
қ у й и л а ё т га н
х ато 
в а 
к ам ч и л и к л ар н и тў ғр и белгилаш , с а б а б л а р и н и а н и қ к ў р с а т и ш
ҳ а м ф а н т а р ақ қ и ё ти га , у л ар н и н г ў қ и ти л и ш и га ҳ ам д а н у т қ
м ад ан и яти со ҳ ас и га ж и д д и й т а ъ с и р к ^ р с а та д и . Т с р м и к л а р н и
^ўллаш даги к ам ч и л и к в а х а т о л ар н и б ел ги л аш н о р м а т и в л и к


м ақсад га 
м у в о ф и қ л и к
-
н у т қ
м а д а н и я ти
п р и н ц и п л ар и
талаб и д ан к е л и б ч и қад и .
А там ал арн и
қўл л аш да 
м аълум 
к ам ч и л и к л ар
соди р 
бўлаётган экан, б у н и н г с аб аб л ар и ҳам м авж уд ди р: 1. 
Н у т қ
м у ал ли ф и ат ам ан и н г туб м а ъ н о си н и тў ғр и ан глаб етм ай д и . 
Н ати ж ад а, у н и м а н т и қ ан м ос к е л м а й д и га н сўзл ар б и л ан
б и р и к ти р ад и
в а 
ж у м л а 
тузади . 
У н ингча, 
атам а 
тў ғр и
и ш л ати лган дай тую лади . М асалан : У н и н г со ч л ар и д ан к е л а ё т га н
ж у д а и н ги ч к а б и р ҳ и н д и й м уш к иси б о ш и м н и ай л ан ти р ад и . 
гап и д а и н ги ч к а с ў зи ў р и н с и з и ш лати лган . 2. М уал л и ф ў з 
н у т қ и га ж и д д и й э ъ т и б о р б ер м ай д и , у н и ку затм ай д и , у н га б аҳ о
б ер м ай д и . Н а т и ж а д а атам ал а р пала - п ар ти ш иш лати ли б
ю б ори лад и . Б а ъ за н э с а онгли р а в и ш д а м ав ж у д а т ам а л ар н и
ях ш и б и лган и ҳолда а н ъ а н ав и й қ ў л л ан и л и б кел и н аётган , ҳ а м м а 
у чун т у ш у н ар л и бўлган атам ал ар д ан в о з к еч и б , ў зи н и ш у 
ф а н н и н г б и ли м д он и қи л и б кў р са т и ш м а қ с а д и д а ҳеч к и м учун 
т у ш у н ар л и б ўлм аган, қўллан и ли п ш ў з и н и о қ л а ш - оқлам асл и ги
ҳ а л я
н о м аъ л у м бўлган атам а л ар н и
қўл л аш ҳ о л л ар и ҳ ам
у ч рай ди . Б у б и л ан н у т қ м у а л л и ф и ў з и н и гўё «янги н арса» 
а й т ган ҳи соб лай ди . 3. Т и л н и чуқур б и л м асак , у н и н г с и н т а к т и к
ва с е м а н т и к и м к о н и я т л а р и н и эгал лгш асли к н а т и ж а с и д а нутқд а 
те р м и н л а р н о тў гр и и ш л ати л и б ю б о р и л ад и . 4. С ў з ясали ш и , 
ж ум лад ан , а т ам а л а р н и н г я сал и ш қ о н у н -қ о и д а л а р и н и ях ш и
б и л м асл и к н а т и ж а с и д а н отў гр и а там а л а р ~ сў зл ар ҳ о с и л
қ и л и н ад и в а у л а р н и н г н у тқ д а и ш л ати л и б ю б о р и л и ш и ҳ ам
сў зл о вч и ва ти н гл овчи ў р т аси д аги а л о қ а н и қ и й и н л аш ти р ад и : 
«Щ у я ш аёт ган ж о й и м д а н о ж о й л и ги м д ан эм а с н и м ад ан л и ги н и
ў зи м ҳам б и лм ай м ан , туш ун ти ри л и ш и , ам м о...» (А.Аъзам).
К елти рилг ан м и солд аги н о ж о й с ў з и н и н г я сал и ш и гали зд и р. 
Ч у н к и ў з б е к ти л и д а т а р к и б и д а о у н л и с и б ўлган ун д о ш - ун л и -
у н д о ш т ар к и б и д аги
б и р
б ўғи н л и с ў з л а р г а н о
п р е ф и к с и
қўш или б, я н ги с ў з ҳ о с и л қ и л и ш м е ъ ё р эм ас: нон он, н о ж о н
я са л и ш л а р и у ч р ам а г а н и ҳо л д а н о н с и з, ж о н с и з ёк и б ен он, 
б е ж о н я са л и ш л а р и
н о р м а ҳ и со б л ан ад и . 
Б у н д ан таш қ ар и , 
б аъ за н , ҳ а р х и л с а б а б л а р га кўра, т е р м и н ясаш д а, тер м и н о л о ги я
т ал аб л ар и га зи д и ш тути лади. М аъ лум ки , те р м и н л а р ихчам , 
ай т и л и ш и
ва ё зи л и ш и
қу л ай б ў л и ш и к е р а к . 
Б ун га зи д
рави ш д а, м асалан , ф и з и к х о с с а л ар т и п и д а т е р м и н я с аш л ар
уч рай ди . 5. Б а ъ за н м ав ж у д т е р м и н б о р б ў л ган й ҳолда, у н и
б и л м асл и к о қ и б ати д а, б о ш қ а су ъ н и й т е р м и н л а р ҳ о с и л қ и л и ш
ё к и м а в ж у д т е р м и н н и ў з м у ста қ и л қ а р а ш л а р и га м ос р а в и ш д а
ў згар ти р и ш , ай р и м ҳол л ар д а эса, ту ш у н ч ан и , ҳ о д и с ан и ў з


йуқтаи н а з а р и д а н б аҳолаган ҳолда ун и м ав ж у д т е р м и н билан 
иф одалаш ҳ о л л ар и у ч р а й д и .1
М у с т ақ и л л и к к а
эр и ш га н и м и зд а н
су н г 
т ер м и н л ар н и
ў зб ек ч ал а ш ти р и ш й ў л и д а б и р к^атор ю т у к д ар б и л ан б и р га 
маълум к а м ч и л и к л ар га ҳ а м й ўл қуйилди. Б и р туш ун чан и
и ф од ал аш уч ун ту р л и су зл ар иш латилди: р а й о н - ноҳи я ~ 
туман; 
и н с ти ту т
-
ол и й
илм гоҳ 
-
ол и й
таъ ли м го ҳ

д орилм уалли м и н; ж у р н а л - м аж ал л а - ж а р и д а - о й н о м а -
ой б и ти к; г а з е т а - р ў з н о м а - ҳаф тан о м а, қ ў н алга - уч ар го ҳ -
у ч ар д ар го ҳ - т а й ё р а г о ҳ (аэропорт) каб и . А там ал ар н и тар ти б га 
со л и ш б ў й и ч а «А там аш ун осл и к қўм и таси » то м о н и д ан к ў п ги н а 
х а й р л и и ш л ар а м ал га опгарилди. М асал ан : т и л и м и зд а м уқоб и л и
ё к и
у н и
я с а ш
и м к о н и
б ўлм аган 
ҳ о л л ар д а 
б ай н алм и л ал 
а т ам ал ар н и н г 
у зи
и ш л ати л ав ер и ш и
т ў ғр и с и д а
ш ундай 
д ей илади : «...к е й и н г и т а р а қ қ и ё т д аво м и д а к ў п л аб м аш и н алар, 
т е х н и к а в о си т ал ар и , и л м -ф а н тупгунчалари ў з н о м и б илан 
ҳ а ё ти м и зга
к и р и б
кел ган . 
П р ед м ет 
ё к и
т у ш у н ч ал ар н и
и ф о д ал ай д и ган б у н д ай ат ам ал ар ў з с ў зи м и з б ўли б қолган ва 
лугат б о й л и ги д ан ў р и н олган: т р ак то р , авто м о б и л , трам вай , 
а эроп орт, атом, ядро, н ей тр о н , ф и зи к а , т е х н и к а к аб и л ар » 2.

Download 2,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   46




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish