Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

тутиш
т а л а б қи л и н ад и
ва и ф о д ал а м о қ ч и бўлган ф и к р н и
т ў л а л и ги ч а т и н гл о вч и л ар га т ў л и қ е т к а з и ш г а ҳ а р а к а т қ и л и ш
в а з и ф а қ и л и б б елгланади.. Х ўш , т а ъ с и р ч а н н у тқ д еган д а 
қ а н д а й н у т қ н и т у ш у н м о қ к е р а к ?
Б .Н .Г олови н ай гган и д ек, 
т а ъ с и р ч а н н у т қ
ти н гл о вч и ва ў қ у в ч и н и н г эъ т и б о р и н и в а 
қ и з и қ и ш и ц и ҳ и с о б га о л ад и ган н утқд и р.
О м м а
т у ш у н а 
о л ад и ган
т и л д а 
гап и р и ш , 
у л а р н и
и ф о д а л а н а ё т га н ф и к р г а и ш о н т и р а о л и ш н о т и қ л ар олдига 
қ ў й и л а д и ган а с о с и й ш ар гл а р д а н ҳ и со б л ан ад и . Б у н и н г уч ун эса, 
ю қ о р и д а айтилгани,дек, м а в зу н и я х ш и б и л и ш д ан т аш қ ар и , ун и
б а ё н эт и ш н и н г аник; б ел ги л ан ган р е ж а с и б ў ли ш и к е р а к . 
Н у т к д аги ф и к р л а р н и б и р и н ч и в а и к к и н ч и д а р а ж а л и т а р зд а
т у зи б , у л а р н й ў з а р о б о гл аб т и н гл о в ч и л а р н и н у т қ р е ж а с и б илан 
т а н и п гг и р и ш
л о зи м . 
В ақтн и
ҳ и с о б га
о л и ш
н о ти қ ,\и к
ф а зи л а т л а р и д а н д и р . 
Ч у н к и
сў зл аш
м уддати 
о лди н
эъ л о н
қ и л и н и б , ш ун га р и о я қ и л и н са, 
и л о ж и б ў л с а г н у т қ сал 
о л д и н р о қ тугатилса, ай н и м уддао бўлади.
С ў зл о в ч и н и н г ў з н у т қ и га м у н о саб ат и ҳ ам м уҳим дир. 
Ч у н к и ш у н д ай
б ў лган д аги н а қ у р у қ р а с м и я тч и л и к д ан
воз 
к е ч и л а д и . 
С ў зл о вч и
в а
т и н гл о вч и
ў р т аси д аги
ал о қ а
м у стаҳ к ам л а н ад и . Н о т и қ ф и к р л а р и н и ў з и ё к и ти н гл о вч и л ар
ҳ а ё т и д а н оли н ган м и со л л ар а с о с и д а и с б о т л а ш га ҳ а р а к а т қи лса, 
м а в зу г а д о й р с у б ъ ек т и в ф и к р м у л о ҳ а за л а р и н и б и лди рса, н утқ 
я н а ҳ а м и ш о н а р л и ва т а ъ с и р л и бўлади.
Н у т қ н и н г т а ъ си р ч а н л и ги га эр и ш и ш д а т и л н и н г т а с в и р и й
в о с и т а л а р и ҳ и с о б л а н га н м е та ф о р а , 
м ето н и м и я , 
си н ек д оха, 
ў х ш ат и ш , эп и тет, т а к р о р в а адаб и й к ў ч и м л а р н и н г ҳ ам роли

---

каттади р. 
Б у л ар д ан
т а ш қ а р и
н у тқ д а 
т а ъ с и р ч а н л и к н и
таъ м и н л аш у ч у н м ақол лардан , м аталлар, ҳ и к м атли сўз ва 
и б орал ар д ан , 
а й н и қ с а , 
ф р а зе о л о ги зм л а р д а н
унум ли 
ф о й д ал а н и ш зар у р . Ё зу вч и А .Қ аҳҳор ў з ҳ и к о я л а р и д а э п и г р а ф
с и ф а ти д а б ер и л га н м ақ о л л ар о р қ ал и ў қ у в ч и л ар д и қ қ а т и н и
д арҳол эгалайд и. 
« О см о н й и р о қ - е р қатти қ» («Бемор»), 
«О тнин г ўл и м и - и т н и н г б ай рам и » («Ўгри») в а б.
6. 
Н у т қ н и н г м а қ с а д га м у во ф и қл и ги . Н у т қ н и н г м ақ сад га 
м у в о ф и қ л и ги ж у д а м уҳи м д и р. Н у тқ м ад ан и я ти а д аб и й т и л
м е ъ ё р л ар и н и
п у х т а 
эгал лаш
ва
у л ар д ан
н у т ғ д а
т ў л и қ
ф о й д ал ан и ш д ем ак д и р .
Н у т қ м а д а н и я ти ю к с а к бўлган ки ш и , б и ри н чи д ан , ў з 
н у тқ и н и тўгри , ад а б и й т и л м е ъ ё р л ар и га м у в о ф и қ тузади . 
И кк и н ч и д ан , т и л в о с и т а л а р и д а н эн г м у во ф и қ , э н г за р у р л а р и н и
тан лаб олиб, н у т қ н и н г ж о зи б а л и б ў ли ш и н и таъм и н л ай д и . 
Ш унингдек, н у т қ н и н г ихчам ли ги, м азм у н д о р л и ги ҳам катта 
аҳам и ятга эгадир.
А булла 
Қ а ҳ ҳ о р
таъ к и д л аган и д ек , 
« К и тоб хон га 
б и р
ф и к р н и ё к и б и р н а р с а н и т а сав в у р қ и л д и р и ш учун к и ш и н и
б ош и н и қ о т и р м а й д и ган , очиқ, р а в о н в а содд а ти л керак », 
«Сурат 
о л д и р аётга н к и ш и су р атга ч и р о й л и в а к ел и ш и б
ту ш м о қ қ а 
б еҳ у д а 
з ў р
б ер и б , 
ў зи н и н г т а б и и й
ҳ о л ати н и
бузган дай , ё зу в ч и ч и р о й л и ва қ о й и л қ и л и б ё зи ш га зў р б ер са, 
адаб и й а с а р уч ун з а р у р бўлган ти лдаги соддалик, т а б и и й л и к
бузилади».
Н у т қ тўғри , 
ам м о, 
а й н и в ақтд а т у ш у н и л и ш и қ и й и н
бўли ш и 
м у м ки н . 
Н у т қ тўғри , 
б и р о қ
н у т қ
сў зл ан аётган
ш ар о и тга м ос б ў л м асл и ги м ум ки н . Ш у н и н г уч ун ҳ ам ато қ л и
ў зб е к
ш о и р
в а
ё зу в ч и л а р и
ў з 
а с а р л а р и н и
қ а й т а -қ а й т а
иш лаган лар. Б у б о р ад а А. Қ од и ри й , О й б ек , А .Қ аҳҳор, С.Аҳмад, 
А .О р и п о в лар н и к ў р с а т и б ў т и ш ж о и зд и р . Ё зу в ч и С. А ҳм адн и н г 
айтиш ича, А. Қ а ҳ ҳ о р б а ъ з и ҳ и к о я л а р и м атн и н и 27 м ар тагач а 
қай та и ш л а га н .1
У з б е к и с та н халк, ё зу в ч и с и М и р м у ҳ с и н ш ун д ай ёзади: 
«Адиб ў зи н и т а ҳ р и р қи лш и и, а с а р л а р и д а ҳ ай к а л т а р о ш д е к
гади р-будур м а р м а р н и иш лаб, ж о н л и и н с о н я р а т и ш и к ер ак . 
Ф .Д о с то ев ск и й н и н г 
«А ка-ука 
К а р а м азо в л ар »
р о м ан и
қу л ё зм а си н и кўри б , о гзи м о ч и л и б қолд и . Ш у д а р а ж а д а кўп 
таҳри р қи л и н ган к и , кў ч и р у в ч и м а ш и н ач и л ар га ж у д а қ и й и н
бўлган бўлса к е р а к . А бдулла Қ одирий , О й б е к қўд д а ёзган , б и р

---

с и д р а о с о н ёзи л га н я х ш и а с а р йуқ, ҳ ар қ а н д а й з а к о в а ет у к л и к
ҳам гаҳ р и р у т е р т у к и ш н и т а қ о з о этади ».
К ўри н ади ки , 
ёзу в ч и л а р суз 
в а с ў з б и р и к м ал а р и н и н г
б и р и н и б о ш қ аси б и л ан алм адггирганд а, норм ага, м о сл и ги н и
эм ас, 
м ақсад га қ а й д а р а ж а д а м у в о ф и қ
к е л и ш и н и
к ў зд а
тутад и лар.
Н у т қ
ф а о л и я т и д а м у ал ли ф у з ол д и га қ у й га н м ақ сад н и
эн г ани қ, эн г тўгри , э н г я х ш и , э н г т а ъ с и р л и , э н г т у ш у н ар л и
қи ли б и ф о д ал ай д и га н с ў зл ар н и , с у з б и р и к м а л а р н и , гап ларн и , 
топиш га, тан л аш га и н ти лад и . Б у в о с и т а л а р н и ях л и т қи л и б , 
«м ақсад га м у во ф и қ л и к » д еб б ел ги л аш м у м к и н . С у зл о в ч и н и н г у
ё к и б у сузни нг, у ё к и б у с и н т а к т и к қ у р и л м а м атн и н и н г 
м ақсад га м у в о ф и қ т у зи л га н и н и с е з и ш и , ш у н га м у в о ф и қ и ш
оли б б о р и ш и л о зи м . Н о р м а в а м а қ с а д га м у в о ф и қ л и к н и н г
б и р гали кд аги
ҳ а р а к а т и
н у т қ
м а д а н и я т и н и
м у к ам м ал л аш - 
ти р и ш д и р .
Т а к р о р л а ш у ч у н с а в о л л ар :
1. 
Н у т қ н и н г м а н т и қ и й л и ги д еб н и м а га айтилад и?
2. 
М ан т и қ и й л и к н и м ага а с о сл ан ад и ?
3. 
Т а ъ с и р ч а н л и к д еб н и м ага ай т и л а д р ?
5. 
Т а ъ с и р ч а н л и к н и н г қ а н д а й о м и л л а р и н и б и л аси з?
6. 
Н у т қ н и н г 
м ақ сад га 
м у в о ф и қ л и ги
деб, 
н и м ага 
ай ти лад и ?