Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

SINTAKSIS

Sintaksis so`zlarning o`zaro birikish usullarini, so`z birikmasi va gaplarning qurilishi va ifoda xususiyatlarini o`rganuvchi bo`limdir. So`zlarning tildagi muayyaa qonun-qoidalar asosida o`zaro birikuvidan so`z birikmalari va gaplar hosil bo`ladi. Sintaksis ikki bo`limdan iborat: so`z birikmasi sintaksisi va gap sintaksisi.

Har qanday til o`zining nutq tovushlari, so`zlari va qo`shimchalaridagi imkoniyatlarini sintaksisda ya’ni gap qurilishida to`liq namoyon qiladi.

SO`Z BIRIKMASI

Mustaqil so`zlar ma’no va grammatik jihatdan bir-biri bilan bog`lanib, so`z qo`shilmasini hosil qiladi: Keng dalada dehqonlar va hasharchilarning sho`x-shodon ovozlari yangraydi gapida ta so`z qo`shilmasi bor:

1. 
   ovozlari yangraydi;
   
2. 
   sho`x-shodon ovozlari;
   
3. 
   hasharchilarning ovozlari;
   
4. 
   dehqonlarning ovozlari;
   
5. 
   dehqonlar va hasharchilar;
   
6. 
   dalada ishlaydi;
   
7. 
   keng dala.
   

So`z qo`shilmasidagi so`zlar bir-biri bilan ikki xil bog`lanadi: teng bog`lanish va tobe bog`lanish.

Teng bog`lanishda so`z qo`shilmasidagi bir so`z boshqasiga tobe bo`lmaydi, bir-biri bilan sanash ohangi yoki teng bog`lovchilar vositasida birikadi.

Tobe bog`lanishda bir so`z boshqasiga tobe bo`ladi. Yuqoridagi misolda dehqonlar va hasharchilar birligi tenglanish, qolgan birliklar esa tobelanish asosida hosil bo`lgan. So`z birikmasi va gapning asosini tobe aloqa hosil qiladi.

So`z birikmasi ikki yoki undan ortiq mustaqil so`zning ma’no va grammatik jihatdan birikuvidan hosil bo`ladi. So`z birikmasi tobe va hokim qismlardan tuziladi.

• 
  Tobe qism (ergash so`z) bosh so`zdan oldin kelib, hokim so`zning ma’nosini izohlaydi, tobe so`zni bosh so`zga bog`lovchi vositalar tobe(ergash) so`zning tarkibida bo`ladi.
  
• 
  Hokim qism (bosh so`z) tobe so`zdan keyin keladi va uning ma’nosi tobe so`z tomonidan izohlanadi, turli turkumdagi so`zlar bosh (hokim) so`z bo`lib kelishi mumkin.