Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

SO`Z BIRIKMASI VA UNGA YONDOSH HOLATLAR

Quyida berilgan birliklarni so`z birikmalaridan farqlash lozim.

• 
  Qo`shma so`zlardan: Yangiyo`l, Navro`z bayrami, Amerika Qo`shma Shtatlari, Buyuk Britaniya , O`zbekiston Respublikasi, G`arbiy Yevropa, Birlashgan Arab Amirligi, havorang. So`z birikmasi va qo`shma so`zda qismlar birikuvi shakliy jihatdan o`xshash bo`ladi. Lekin so`z birikmasidagi qismlar ma’no mustaqilligini saqlagan bo`ladi. Qo`shma so`z qismlari esa ma’no mustaqilligini saqlamaydi, bitta umumiy lug`aviy ma’no anglatadi. So`z birikmasidagi qismlar orasida grammatik aloqa sezilib turadi, qo`shma so`z qismlari orasida esa grammatik aloqa bo`lmaydi, bita urg`u bilan aytiladi. Qiyos qiling: Yangiyo`l (qayer?) – yangi (qanday?) yo`l; bilakuzuk (nima) – xatni (nimani) oldim.
  
• 
  Iboralardan: kapalagini uchirmoq, tarvuzi qo`ltig`idan tushmoq, qulog`iga quymoq, boshiga yetmoq.So`z birikmasi qismlari o`zaro erkin bog`langan bo`ladi – tushuncha anglatadi; iboralar esa turg`un bog`lanmalar bo`lib, ular yaxlit bitta lug`aviy ma’no anglatadi. Masalan: Bola qushlarga qarata tosh otdi. – Yutuqlarini ko`rolmasdan do`stiga ham tosh otdi.
  

So`z birikmasi va turg`un bog`lanma gapda ayni shaklda qo`llanishi mumkin: boshiga yetmoq, yaxshi ko`rmoq, qulog`iga quymoq, o`z yog`ida qovurmoq, po`stagini qoqmoq, to`nini teskari kiymoq, bo`yniga qo`ymoq, tarvuzi qo`ltig`idan tushmoq, kapalagi uchib ketmoq kabi birliklar erkin birikma bo`lganda tushuncha, turg`un bog`lanma bo`lganda bitta lug`aviy ma’no anglatadi.

• 
  Ko`makchili qurilmalardan: mehnatiga yarasha, hunari tufayli, ko`cha bo`ylab, yorug`lik tomon, uyga qarab, qilmishiga yarasha. Bu birliklarning ikkinchi qismi vazifadosh ko`makchilardan tashkil topgan bo`lib, so`z birikmasi ikkita mustaqil so`zning birikuvidan tuzilishi lozim.
  
• 
  Gaplardan: Atrof go`zal. Kitob qiziqarli. Bolalar uchta. So`z birikmasi ham, gap ham so`zlarning grammatik aloqaga kirishuvidan yuzaga keladi. So`z birikmasi narsa-buyum, belgi, ish-harakatni aniqlashtirgan holda ifodalab, so`z kabi gap tuzish, uni kengaytirish uchun xizmat qiladi: baland bino, tez yurmoq. Gap esa ma’lum fikr ifodalab, tugallangan ohang bilan aytiladi: Bino baland. Mashina tez yuradi.