|
O`rin ravishlari: harakat-holatning bajarilish yoki bajarilmaslik o`rnini bildirgan va qayer? so`rog`iga javob bo`luvhi ravishlar o`rin ravishlari sanaladi: ichkari, tashqari, olg`a, u yerda, bu yerda, uzoqdan, naridan, beridan, yaqindan, pastdan, yuqoridan.
Miqdor daraja ravishi: harakat-holatning bajarilishidagi miqdor-darajani bildiradigan bildirgan va qancha? so`rog`iga javob bo`luvhi ravishlar holat ravishlari sanaladi: ko`p, kam, oz, oz-moz, sal, picha, hiyol, hiyla, anchaqittay, uzoq, sira.
Maqsad-sabab ravishi: harakat–holatning yuzaga kelish sabab va maqsadini bildirgan ravishlar maqsad-sabab ravishlari sanaladi va ularga: atayin, jo`rttagi, qastdan, noilojlikdan kabi ravishlari kiradi.
YORDAMCHI SO`ZLAR
Atash ma’nosiga ega bo`lmagan, ma’lum so`roqqa javob bo`lmaydigan gap bo`lagi vazifasida kelmaydigan so`zlardir. Yordamchi so`zlar mustaqil so`zlarni yoki gaplarni bir-biriga bog`lash, ularning ma’nolariga qo`shimcha ma’no yuklash vazifalarini bajaradi. Ularga ko`makchi, bog`lovchi va yuklama kiradi.
KO`MAKCHI
Ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim so`zga bog`lash uchun hizmat qiluvchi so`zlar ko`makchi sanaladi. Ko`makchilar xuddi kelishiklar kabi tobe so`zni hokim so`zga bog`lashga xizmat qiladi, o`zidan oldingi so`z bilan bitta so`roqqa javob bo`ladi: siz bilan xamsuhbat bo`lmasdan avval boshqacha xayolda edim.
Ko`makchilar o`zgarmaydi, turlanmaydi yoki yasalmaydi, ma’noli qismlarga ajralmaydi, vosita sabab, maqsad, yo`nalish, qiyos kabi ma’nolarni hosil qiladi.
Ko`makchilar qaysi turkumdan o`sib chiqishiga ko`ra sof ko`makchi va vazifadosh ko`makchilarga ajraladi. Sof ko`makchilarga uchun, kabi, sarin, sayin, qadar, uzra, singari, tufayli, haqida kabi ko`makchilar kiradi. Atash ma’nosini tamoman yo`qotib faqat o`zi birikkan so`zni boshqa so`zga tobelantirib bog`lash uchun hizmat qiladigan ko`makchilar sof ko`makchilar deyiladi: Temur tig`i yetmagan joyni qalam bilan oldi Alisher. Qishloq uzra qorong`ilik cho`kkan.
Sof ko`makchilar urg`u olmaydi, urg`u ko`makchi bilan birga kelgan mustaqil so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. Shuning uchun ko`makchi ohang tomonidan o`zidan oldingi so`z bilan bir butunlikni tashkil qiladi, lekin yozuvda ko`makchi doimo ajratib yoziladi: Buyuk kishilar doim insoniyat uchun qayg`uradi. Bu hol kun sayin takrorlanib turardi.
Ba’zan bilan, uchun, ko`makchilari badiiy uslubda –la, -chun shaklida qo`llaniladi, chiziqcha bilan ajratib yoziladi. Qalam-la men to`qiyman qo`shiq. Tinchgina yashash-chun tug`ilmaganman.
vazifadosh ko`makchilar ot, ravish yoki fe’ldan o`sib chiqqan so`zlardir. Ularga ost, yon, ust, old, orqa, ro`para, oldin, avval, keyin, so`zng tomosh, qosh, bo`ylab, qaraganda, yarasha, ko`ra, deya, deb, atab, tortib kabi so`zlar kiradi. Bunday so`zlar ko`makchi vazifasida kelganda atash ma’nosini yo`qotadi ma’lum so`roqqa javob bo`lmaydi. O`zi qo`shilgan so`z bilan birgalikda bir so`roqqa javob bo`ladi va bitta gap bo`lagi vazifasida keladi: Go`ro`g`lining G`irko`k degan oti bor. Bir haftadan keyin ishga tushib ketdi. Dehqonlar to`dasi qishloqqa qarab yugurdi. Anvarotin yostiq ostiga qo`l yugurtirdi.
Ko`makchilar yetakchi so`zga bog`lanib unga turli qo`shimcha ma’nolar yuklaydi:
sababli, tufayli, uchun ko`makchilari maqsad ma’nosini: Qalamni Salima uchun oldim.
tomon, qarab, sari, bo`ylab ko`makchilari yo`nalish ma’nosini;
haqida, to`g`risida fikr mavzusi ma’nosini;
kabi, singari ko`makchilari o`xshatish ma’nosini qadar ko`makchisi o`xshatish ma’nosini bildiradi.
Ko`makchilar uch xil kelishik shaklidagi so`zlarni boshqarib keladi: 1) bosh va qaratqich kelishigidan keyin qo`llaniladigan ko`makchilar; 2) jo`nalish kelishigidan keyin qo`llaniladigan ko`makchilar; 3) chiqish kelishigidan keyin qo`llaniladigan ko`makchilar.
Bosh va qaratqich kelishigidan keyin qo`llaniladigan ko`makchilar: bilan, uchun, kabi, singari, yanglig`, sayin, sari, sababli, orqali, tufayli, chog`li, osha, bo`ylab, bo`yicha, uzra, ichra, degan, bo`yi, chamasi, haqida, to`g`risida, holda ko`makchilari kiradi: Uyi doim do`stlar bilan gavjum. Buvasi eshitsin uchun qattiq yig`ladi. Bu hol kun sayin takrorlanadi. Ko`l osha uzoqlarga tikildi. Qish bo`yi qiynalishdi.
Jo`nalish kelishigidagi so`zlardan keyin qo`llaniladigan ko`makchilar: tomon, qadar, ko`ra, qarab, qaraganda, qaramay, qaramasdan, yarasha,doir, binoan, muvofiq, qarata: kechga tomon mirzolar tarqalishdi. Iltimosiga ko`ra bo`shatishdi. Odatiga qarshi kech qaytdi. Ishlaganiga qarab haq oladi. Eski bo`lishiga qaramay yaxshi ishlaydi. Tarbiyaga doir gaplarni yozib qo`ydi. Ko`pchilikka qarata gapirdi.
Chiqish kelishigidagi so`zlar bilan qo`llagiladigan ko`makchilar: so`ng, keyin, boshqa, tashqari, bo`lak, o`zga, beri, buyon, burun, ilgari, boshlab, tortib: Bir oylab kechiqqandan so`ng Otabek qaytib keldi. Diniy ilmlardan tashqari dunyoviy ilmlarni ham biladi. Ko`p yillardan beri shu yerda ishlaydi. To`ydan ilgari Marg`ilonga borishdi. Eng katta shaharlardan tortib kichik qishloqlargacha aylanib chiqdi.
vazifadosh ko`makchilar bir o`rinda mustaqil so`z, bir o`rinda ko`makchi bo`lib kelishi mumkin shunga ko`ra ular quyidagicha ifodalanadi:
Kitobga qarab o`qidi (qay holda?)ravish. Ishiga qarab haq oladi (qanday?) ko`makchi.
Eski bo`lishiga qaramay yaxshi ishlaydi. Menga qaramay o`tib ketdi.
Do`konda qalamdan tortib hamma narsa bor. Karim Rustamni qo`lidan tortib turg`azdi.
BOG`LOBCHI
Gapning uyushiq bo`laklari va qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o`zaro bog`lash uchun xizmat qiluvchi yordamchi so`zlarga bog`lovchilar deyiladi: Olma, o`rik va gilos gulladi. U keldi lekin indamadi. Havo bulut, lekin yomg`ir yog`madi
Ma’no va vazifalariga ko`ra bog`lovchilar 2 xil bo`ladi:
1.Teng bog`lovchilar
2.Ergashtiruvchi bog`lovchilar
Do'stlaringiz bilan baham: |
