Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

O`TIMLI VA O`TIMSIZ FE’LLAR

O`timli fe’llar tushum kelishigidagi so`zlarni o`ziga biriktira oladigan fe’llardir: mashqni ishlamoq, kitobni olmoq; his qilmoq, tozalamoq, kiymoq, so`ramoq.

O`timsiz fe’llar tushum kelishigidagi so`zlarni biriktira olmaydigan fe’llardir:

qaramoq, chiqmoq, turmoq, joylashmoq, quvonmoq, tegmoq.

Fe’llar quyidagi lug`aviy shakllarga ega:

1. Bo`lishli-bo`lishsizlik shakli;

2. Nisbat shakli;

3. vazifa shakli;

Fe’llarning sintaktik munosabat shakllari:

- zamon shakli;

- mayl shakli;

- shaxs-son shakli.

BO`LISHLI VA BO`LISHSIZ FE’LLAR

Bo`lishli fe’llar ish-harakatning 3 zamondan birida bajarilganligini bildiradi:

berdi, boradi, kelayotir, o`qiydi. Bo`lishli shakl maxsus ko`rsatkichga (qo`shimchaga) ega emas.

Bo`lishsiz fe’llar ish-harakatning yuzaga kelmasligini ifodalaydi. Ular quyidagicha hosil bo`ladi.

• 
  ma qo`shimchasi yordamida: o`qimadi, yozmadi, chizmayapti, bormaydi, kelmagan, ko`rinmayotir.
  
• 
  ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmalarida esa o`rni bilan yetakchi fe’lga yoki ko`makchi fe’lga qo`shiladi: sezmay qoldi, ko`rmay qoldi, bilmay qoldi bora olmadi, ko`ra bilmadi, bila olmadi, o`qib ko`rmadi. Agarda har ikkala fe’lga –ma qo`shimchasi varavar qo`shilsa bo`lishlilik ifodalanadi: ko`rmay ketmaydi (albatta ko`radi), bilmay qo`ymaydi (bilib oladi), o`qimay qo`ymaydi (albatta o`qiydi).
  

- uyushiq holdagi fe’llarda ular oldidan –na inkor yuklamasini takror qo`llash orqali: Na o`qidi , na yozdi. Na beradi, na ko`rsatadi.

• 
  yo`q so`zi yordamida: borgani yo`q, ko`rgani yo`q, eshitgani yo`q, kelgani yo`q, olgani yo`q.
  
• 
  emas to`liqsiz fe’li yordamida: borgan emas, ko`rgan emas, eshitgan emas, kelgan emas.
  
• 
  ba’zan grammatik ko`rsatkichsiz, nutqiy qo`llash orqali ham bo`lishsizlik ma’nosi ifodalanadi: Ketib bo`psan. Gapiradi-ya, gapiradi.
  

FE’L NISBATLARI

bajaruvchining harakat va holat jarayoniga qay darajada ishtirok etishini bildiruvchi fe’l shakllari nisbat shakllari sanaladi. Masalan: kiydi fe’lida harakatni bajaruvchi shaxs aniq, kiyildi fe’lida esa noaniq, kiyishdi fe’lida birdan ortiq, kiydirdi fe’lida bajaruvchi boshqa shaxs vositasida ish-harakatni bajarishi ifodalangan.Fe’l nisbatlari ish-harakat, uning bajaruvchisi va unga vosita bo`lgan predmet o`rtasidagi munosabatni bildiradi. Nisbat shakllari fe’lning asos qismidan keyin qo`shiladi. Fe’l 5ta nisbat shakliga ega: aniq nisbat, o`zlik nisbati, orttirma nisbat, majhul nisbat, birgalik nisbati.