Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети мутахассислик: 5А 111101

I-БОБ: ШАРҚ ХАЛҚЛАРИНИНГ МУМТОЗ МУСИҚАСИ


1.1.Мақом тушунчаси

“Маком” сузининг луғавий маъноси арабчадан келиб чиккан бўлиб, “жой”, “ма­кон” маъносини англатади. Мусикий маънода товуш хосил киладиган жой ёки аник парда маъносини тушуниш мумкин. Албатта, ижрода товушсиз ёки аниқ пардасиз ижро шаклланмайди ва аниқ мусиқий охангни кашф этолмайди. “Маком” сузининг маъноси шундан келиб чикиши табиийдир. Чунки мақом аниқ пардадан бошланадиган ва тугалланадиган куй ва ашулалар мажмуасини ифодалайди. Араб тилидан олинган “Мақом” атамасининг қўлланиш ўрни ва муҳим аҳамиятининг молик бўла бошлаши бевосита ислом диний таълимоти ва умуман, исломий дунёқараш билан боғлиқдир шунга кўра бу атама муқаддас Қурони карим ва Хадислар матни келиб, ”даража”, ”мартаба”, ”мавқе”, ”ўрин”, ”жой”, манзилгох” каби маъноларни англатади. Шунингдек,” мақом” атамаси ислом заминида шакилланган тасаввуф такимоти ва малётида аҳамятли бўлиб,унинг воситасида бутун бир манавий ьоялар тизими бўган тариқот босқичлари англашилади. Бу масалага бир қадар бўлса-да ойдинлик киритиш мақсадида тасаввур ҳикматаининг мазмун моҳиятига бир назар ташлаш мақсадимизга мофиқ келади.

Мақом атамаси VIII-X асрлардан Уклидис, Арасту сингари юнон олимларининг мусика назариясига багишланган асарларининг араб тилига таржима килиниши натижаси- да кулланила бошланган. Лекин асримиз бошларида яшаб ижод этган Яхё бин Абу Мансурнинг мусиқа назариясига доир асарида, мусулмон шарки халкларида юнон мусика назариясидан олдин хам уз ерлик халкларнинг узига хос мусика назарияси мавжуд булганлигини айтиб утади.
Мақомларнинг назарий ва амалий томонларини IX- XV асрларда яшаб ижод этган ал - Киндий, ал- Форобий, ал- Хоразмий, Ибн Сино, ал- Урмавий, аш - Шерозий, ал- Ху- сайний, ал- Марвазий сингари улуг олимларнинг куплаб асарларида чукур илмий шархлар билан асослаб берилган.
“Мақом” атамаси эса, юқорида берилган тавсифлардан малумки, тариқат йўлларига хос бўлиб, бу даражани жонли мусиқа амалёти билан таққослаш мумкин. Бинобарин, бу ҳақда ўзбек мусиқашунос мутахассисларидан атоқли олим О.Иброҳимов ўзининг “Мақом ва макон” деб номланган асарида шундай қимматли муҳоҳаларни келтириб ўтади. Зул-кул ҳажмидаги ети босқичли оилий нав жамларни тариқат силсилаларининг мусиқадаги ўзига ҳос инoикосидир. Аммо бу фикр “жонли мусиқа намуналари айнан зул-кул доирасида чегараланиб қолган” мазмунидаги ҳулосага асос бўлмаслиги керак. Башарти шундай вазият юзага келар экан (яни) мусиқа асари зул-кулл доирасида ифода этилар экан),бу ҳол тасаввуф ғоясининг тўлиқ равишда амалга ошмаганлигини балки тасаввуф қиёсидаги саъй- ҳаракатлар тариқат даражиси билангина чекланганлигини англатади. Ҳолбуку,солик ўзининг тариқат манзилларидаги мувафоқиятли сафари ўлароқ янги даража - Ҳақиқатга қадар юксалиши ва шу аснода Илоҳий марифат кашф этган комил инсон мартабасига эришмоьИ мақсад қилинган эди.Иттифоқо,рисолаларида бу даражанинг ўзгача лойиҳаси мавжудлигини кўрамиз.Жумладан,ёзма манбаларида “жамoи комил”, ”Бузруки комил”, ”Бусаллики комил” каби тушунчалар истифода этиладики, улар зул-кулл ҳажмидан ортиб келувчи товуш қаторларни англатади. Эътибор берилса, ”комил” комил сўзининг мусиқа илмида қўлкланиш ўрни тасаввуф таoлимотига мофиқ келиши аён бўлади: тасаввуфда комиллик ҳолари тариқат мақоларни босиб ўтгандан сўнг эришиладиган даражадир.