Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети мутахассислик: 5А 111101

II-БОБ. ШАРҚ МУМТОЗ МУСИҚАСИ НАМОЁНДАЛАРИ


2.1. Шарқ мусиқа мероси ижрочилик тарихига бир назар

Тарихдан маълумки, ер юзида яшовчи барча халкларнинг уз маданияти ва санъати, шунингдек, мусикий маданияти мавжуд булиб, уларнинг маънавий бойлиги хисобланган. Айникса, Шарк халқларининг мусиқий маданияти хар бир халқ миллий мусикасининг асосини ташкил этган, назарий ва амалий ижрочилик мактабига эга булган. Шарқ халқларининг мусикий бойлиги булган маком, мугом, навба, рага, кюи сингари мусикий ижрочиликнинг аник туркумлари турли даврларда турли куриниш ва йуналишлар билан ижро этилиб келинган ва ривожланган.

Маком туркумлари, “Шашмаком” ҳам ўзбек ва тожик халкларининг улкан мусикий бойлиги хисобланиб, халк бастакорлари ижоди натижасида шаклланган ва бойиб борган. Хозирга келиб, бу туркум ижроларининг аник шаклига, характерига ва анъанавий ижро услубларига тулик эгамиз деб айта оламиз. Албатта, бунинг боиси, утган макомдон ва бас- такор устозларнинг бу борада килган улкан ижодий мехнатларининг натижасидир. Маком ижролари мусикий маданиятимизнинг асосини ташкил этганлиги сабабли бу мавзуга купрок тухталиш максадга мувофикдир.
Шарқ халқлари мумтоз мусиқа санъати ва маданияти тарихи катта даврни ўз ичига олади. Қадимги шарқда мавжуд бўлган қадимги Миср подшохлиги, олд Осиёдаги Шумер, Аккад, Бобил (Вавилония), Оссурия, Урарту, Хетт давлатлари, Эрон империяси, Ўрта Осиё, Хиндистон, Хитой, ва Жанубий Шарқий Осиёдаги давлат ва подшоликлар жахон маданияти тарихида ўчмас из қолдирдилар. Шарқ халқлари яшайдиган худудда қуёш нурининг мўллиги, суви, тошқин дарёлари, серунум ерлари одамларни эрта деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланишга ўргатди. Қадимги Шарқда санъат узоқ вақт хунармандчиликни бир қисми сифатида қолди. Эрамиздан аввалги 5000-4000 йиллардаёқ бу ерларда синфий жамият - қулдорлик жамияти шакллана бошлади ва бу жамият янги эранинг бошларигача давом этди. Қулдорлик жамияти санъатининг вазифаси эса кўпчиликни бошқарувчи синфга, эксплуататорлар ғоясини омма ичида тарғиб қилиш бўлиб қолди. Шарқ халқларининг реализми ҳам ўзига хос хусусиятга эга. У кўпинча воқелик, кишилар ва тушунчаларни фантастик образларда, рамзий ва шартли белгиларда тантанали, улуғвор қилиб ифодалайди. Биз Шарқ санъатини ўрганганда алохида йирик санъаткорлар ижоди тўғрисида тўхталмаймиз.. Чунки санъат намуналари омма ичидан чиққан номаълум истеъдод эгалари томонидан яратилган.
Қадимги шарқ санъатида қадимги Миср санъати алохида ўрин тутади. Қадимги Миср санъати деярли 4000 йилни ўз ичига олган даврда тасвирий ва амалий санъат, меъморчиликни нодир дурдоналари дунёга келдики бугунги кунда ҳам ўзининг маҳобати, бадиийлиги билан барчани ҳайратга солади. Бу ерда биринчи марта инсон ва унинг меҳнати санъаткор асарида ўз ифодасини топди. Қадимги Миср санъатининг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки, у дин билан алоқада ва унга тобе бўлган. Миср эҳромлари қаторидан жой олган уч династия фиравни Жосер мақбараси, IV династия фиравнлари Хуфу, Хафра ва Минкиура пирамидалари Фифадаги Карнак ва Луксор ибодатхоналари гигант меъморчилик санъатининг нодир намуналаридир. Қадимги Миср тасвирий санъати меъморчилик билан боғлиқ холда ривож топди. Миср санъати умумжаҳон санъати тараққиётида ўзига хос қайтарилмас ўринни эгаллайди.
Олд Осиё санъати деганда ўрта ер денгизи, хавзасининг шарқий қисми сохиллари, Кичик Осиёнинг тоғли районлари территорияларида эрамиздан аввалги Шумер, Аккад, Оссурия, Урарту, Бобил каби қатор давлатлар мавжуд бўлиб, улар жахон санъати тарихига ўз хиссаларини қўшганлар. Бу ерда хайкалтарошликни гўзал асарлари яратилди, деворий суратлар, нозик амалий-декоратив буюмлар ишланди. Аккад подшохлиги даврида Олд Осиё ягона давлатга бирлаштирилди. Шу даврда тасвирий санъат реализми ортди. Айни шу даврда Шумер достони “Гилгамиш» яратилди. “Саргон хайкали”, “Семит портрети”, “Нaрасмин стелласи” ўша даврнинг машхур асарларидандир. Олд Осиё санъатида нодир меъморчилик ва тасвирий санъат ёдгорликлари юзага келди.
Ахмонийлар даврида вужудга келган санъат ўрта шарқ халқлари тарихида мухим ўринни эгаллайди. Бу санъат бевосита ўрта шарқда яшайдиан халқларининг янги ўзаро муносабатлари натижасида, атрофдаги халқлар санъати таъсирида равнақ топди. Жумладан подшолар саройларини қуришда Суғд, Бактрия ва Хоразмдан келган уста ва санъаткорлар меҳнат қилганликлари хақидаги маълумотлар мавжудлиги шундан далолат беради. Ахмонийлар даври санъати атрофидаги мамлакатлар санъатига ҳам ўзининг сезиларли таъсирини ўтказган.
Қадимги Шарқда ўзига хос хисобланган Хиндистон санъати ҳам қатор тараққиёт босқичларини босиб ўтди. Бу тараққиёт жараёнида хинд санъатига гох Шумер, гох Грек санъатининг таъсири бўлган. Лекин шунга қарамай, унинг санъатида ўзига хослик мавжуд бўлиб, у асосан халқ санъати, айниқса ҳунармандчилик таъсирида бўлган. Хиндистон санъати қадимдан хар-хил динлар таpсирида ривож топган. Қадимги Хиндистон санъатининг гуллаган даври Маурия сулоласи (э.ав. 272-232 й)да содир бўлди. Ашока хукмронлиги даврида буддизм кенг тарқалди. Ибодатхоналар қурилишига, тасвирий санъат асарларига кенг эpтибор берилди. Аджантадаги ғор ичидаги ибодатхона ва шунга ўхшаш қатор санъат асарлари қадимги хинд маданиятининг нодир намуналаридир.