Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги муқимий номидаги қЎҚон давлат педагогика институти ўзбекистон табиий географияси фани бўйича

Tayanch so`z va iboralar


O`zbekistonda er osti suvlari qanchani tashkil etadi.
Grunt suvlari.
qatlamlar orasidagi suvlar.
Meniral suvlar.
Erosti suvlarini ahamiyati.


Mavzu: Tuproqlari


O`zbekiston tabiat unsurlari xususiyatlarining uning hamma qismida bir xil bo`lmasligi rel’efning murakkabligi, tog’ jinslarining kelib chiqishi va litologik tuzilishining hamda gidrologik sharoitining xilma-xilligi, tipli kontinental iqlim va O`simliklarining mavjudligi har xil tuproh turlarining vujudga kelishnga sababchi bo`lgan.
O`zbekiston tekislik qismi bilan tog’li qismi orasida ham tabiiy uisurlarning farqi juda katta. SHu sababli tekislik qismida tuproqning zonallik xususiyati mavjud bo`lib, cho`lga xos tuproq turlari shakllaisa, aksincha tog’li qismida balandlik mintaqalanish vujudga kelgan.
Respublikaimiz tekislik qismida ham qoldiq tog’lar, balandliklar, vodiylar, botiqlar mavjud bo`lib, ularda tuproq hosil bo`lish jaRayoni bir-biridan farq qiladi. Buning ustiga yilning ko`p qismi issiq, quruq va seroftob bo`lganligidan tuproq hosil bo`lish jaRayoni susg bo`ladi.
O`zbekistonning tekislik-cho`l qismidagi tuproqlarning o`ziga xos tomonlari shundaki, chiriidi miqdori kam bo`lishidan tashqari yuqori karbonatli, sho`rlashgan va ba`zi erlarida sho`rxoklar( mavjud. Respublika cho`l qismi tuprog’ining 40% sur-qo`ng’ir tusli tuproqqa, 36% qumlarga, 5,4% takirli tuproqqa, 3,18% (qumli cho`l tuproqqa, 3,8% sho`rxokka, 0,5% taqirlarga to`g’ri keladi.
O`zbekiston hududining ko`pgina qismida qum va qumli cho`l tuproqlari joylashgan. Bunday joylar qatoriga qizilqum, Amudaryo, qashqadaryo va Zarafshon daryolarining qadimiy del’talari, Surxondaryoning quyi qismi (Xovdog’, Bobotog’ etaklari), qisman Markaziy Farg’ona kiradi.
Taqirlar asosan allyuvial va prolyuaial yotqiziqlardan tatkil topgan, tarkiyuida gilli jinslar ko`p bo`lgan joylarda uchraydi. Taqirlar yuzasi qattiq bo`lib, yorilib ketgan. CHunki taqirlar yuzasi bahorda yog’in suvlari bilan to`lib, yozda ular bug’lanib ketib, qurib qotib, yorilib-yorilib ketadi va hatto ustida ot yursada izi tushmaydi, chiriidi miqdori nixoyatda kam (0,4— 1,0%).
O`zbeklston hududining cho`l qismidagi ningiarda, qadimiy ko`llar O`rnida, er osti suvi yuza (1 m.) bo`lgan joylarda esa botqoq-o`tloq tuproqlar uchraydi. Bu turi respublika er foidining 0,15% ni tashkil qiladi.
Respublikamizning daryo vodiydarida, del’talarida, kichik berk ningiarda, tog’ oldi qiya tekisliklarda, qoldiq platolar va tog’lar orasidagi ningiarda, qisman esa bo`z tuproq mintaqasining quyi qismlarida sho`rxoklar uchraydi. Sho`rxoklar O`zbekiston er foidining 2,83% ni ishg’ol qiladi. SHo`rxok tuproqlar tarkibida suvda tez eriydigan xlorli, sul’fatli va natriyli tuzlar ko`p bo`dib, uning kimyoviy xususiyatini yomonlashtiradi.
O`tloq-voha (sug’oriladigan) tuproklari asosan Amudaryo, Zarafshon va qashqadaryolarning quyi qismlarida, qarshi, SHerobod cho`lida uchraydi. Taqir o`tloq sug’oriladigan tuproq turi quyi Amudaryo va quyi Zarafshonda, o`tloq-voha (sug’oriladigan) tuproq turi esa qashqadarening quyn kismida va Sherobod cho`lida uchraydi. Bunday tuproqlar tarkibida chiriidi miqdori 1-1,3% ni tashkil etadi.
O`zbekiston tog’li qismida rel’efning balandlashuv» tufayli havo harorati pasaya boradi, aksincha, yog’in miqdori ortadi, oqibatda, cho`lga xos o`simlik turlari o`zgarib, o`z o`rnini har xil o`tlarga, buta va o`rmonlarga, tog’larning yuqori qismida esa o`tloqlarga bo`shatib beradi. Binobarin, landshaftning balandlik mintaqalanishi vujudga kelib, uning bir uisuri hisoblangan tuproq turlari ham yuqoriga ko`tarilgan sari o`zgarib, uchta mintaqasini hosil qiladi: bo`z tuproqli adir mintaqasi: tog’-jigar rang va qo`ng’ir tog’-o`rmon mintaqasi va och tusli qo`ng’ir o`tloq baland tog’ (yaylov) mintaqasi.
O`zbekistonning adir qismida bo`z tuproq mintaqasi joylashgan. Bo`z tuproqli adir miitaqasi tog’ etaklari bo`ylab 1200-1400 m. balandliklargacha ko`tariladi. Rsl’efning balandlashishi natijasida yog’in miqdori ortadi, o`simliklar turi ko`payib, qalin o`sadi. Bular o`z navbatida tuproq paydo bo`lish jaRayoniga, binobarin, tuproqdagi chiriidi miqdoriga ta`sir etadi.
Bo`z tuproq karbonatli bo`lib, karbonat miqdori uning quyi qismiga qarab ortib boradi. Agar bo`z tuproqning ustki qismida karbonat miqdori 10-15% bo`lsa, quyi qismida (100-40 sm chuqur qismyda) 25% ga etadi. Bo`z tuproq garkibida chiriidi miqdori 1-2% dan 4-5% gacha boradi. Bo`z tuproq tarkalgan maydon respublika er foidining 26,51% ni ishg’ol qiladd.
Bo`z tuproq o`ziningg morfologik va kimyoviy tarkibiga ko`ra pastdan yuqoriga qarab och tusli, tipik va to`q tusli bo`z tuproq turlariga bo`linadi. Joyning geomorfologik va gidrogeologik hususiyatlariga ko`ra bo`z tuproq mintaqasida yana o`tloq-bo`z, bo`z-o`tloq va yana gidromorfli o`tlok, botqoq-o`tloq, botioq tuproq turlari ham uchraydi. Bo`z tuproq karbonatli bo`lib, karbonat miqdori unnng quyn qismiga qarab ortib boradp. Agar bo`z tuproqning ustki qismida karbonat miqdori 10—15% bo`lsa, quyi knsmida (100—140 sm chuqur qismyda) 25% ga etadi. Bo`z tuproq garkibida chirindi miqdrri 1—2% dan 4—5% gacha boradi. Bo`z tuproq tarkalgan maydon Respublika er fondining 26,51% ni ishg’ol qiladi.
Bo`z tuproq o`zining morfologik va kimyoviy tarkibiga ko`ra pastdan yuqoriga qarab och tusli, tipik va to`q tusli bo`z tuproq turlariga bo`linadi.
Och tusli bo`z tuproq mutlok balandligi 250—400 m. bo`lgay tog’ oldi tekisliklarida, daryolarii baland (eski) qanirlarida, past tog’ etaklarida (Respublika janubida) keng tarqalgay. Och bo`z tuproq tipik bo`z tuproqdan chi.mli ustki qatlami och bo`z tusliligi, chirindi miqdorining kamlpgi, chirindi saqlovchi qatlamining yupqaligi, karbonatli qatlam yuzasiga yaqinligi bilan ajralib turadi.
Och tusli bo`z tuproqda chirindi mmqdori ustki qismida (13— 15 sm chuqurlikda) 1,5—1,7%, so`ngra chirindi miqdori kamayib 100 sm. chuqurlikda 0,1—0,35% ga tushib qoladi. Och tusli bo`z tuproq orasida turli miqdorda sho`rlashgan tuproqlar ham uchraydi. Och bo`z tuproqning ko`p qismi sug’oriladigan, oz qismi lalmikor erlarga to`g’ri keladi. Och tusli bo`z tuproq tarqalg’an maydon Respublika er fondining 4,48 foizini ishg’ol qiladi.
Tipik bo`z tuproq jumhuriyatpmiznnng 300—400 m. dan 800 m. balandda bo`lgan tog’ oldi tekisliklarida, qirlar va past tog’larida, daryolarning baland qiyirlarida keng tarqalgan. Bu tuproq turini hosil qiluvchi jins asosan lyoss va lyossimon yotqiziqlar xisoblanadi. Tipik bo`z tuproq och bo`z tuproqdan tarkibida chirindi miqdoriiipg ko`pligi, chirindi saqlovchi qatlam qalinligi va biroz to`q tusliligi bilan ajralib turadi.
Tipik bo`z tuproqning ustki qatlamida chirindp miqdorn 1,5 dan 2,5% gacha, ayrim (har xil o`tlar qalin o`sadigan) joylarda 2,88% gacha etadi. Buning ustiga gumus saqlovchi qatlam qalin bo`lib, 60—70 sm. gacha, ayrim hollarda 90—100 sm. chug’ur qismida ham uchraydi.
Respublikaimizdagi lalmi ernnng 20 foizi xavfli darajada eroziyaga, xususan suv eroziyasiga duchor bo`lgan. Bunga asosiy sabab o`tloq va yaylovlardan chorvachilikda noto`g’ri foydalaiish, erlarni noto`g’ri haydash, yonbag’irlari qiya bo`lgan joylarga bir yillik ekinlar ekish, o’rmonlarga nisbatan noto`g’ri munosabatda bo`lish kabilar sababchidir.
O`zbekiston tuproqlariii muhofaza qilish o`z ichiga uni ifloslanishdan saqlash kabi masalani ham oladi. Chunki eroziya tufayli tuproq tarkibi buzilib, unumdorligi keskin kamayib ketsa, ifloslanish tufayli tuproqning kimyoviy va biologik xususiyati o`zgaradi, binobarin, modda almashinuvida buzilish yuz beradi, zaharlandi, unda har xil kasallik tarqatuvchi mikroblar ko`payib ketadi.
O`zbekiston er fondining eng ko`p qismi (26,5—27,0 mln gektari) yailovlarga to`g’ri keladi. YAylovlarning 42,0% surqo`ng’ir tuproqlar joylashgan erlarga, 50% qumli, qumoq, o`tloq va bo`z tuproqlarga, 8% zsa boshqa tuproqlarga to`g’ri keladi.
O`zbekiston sug’oriladigan erlarining 722 ming gektari irrigatsion (sug’orilma) eroziyaga uchragan. Bupdan tashqari 700 ming ga lalmikor erlar ham suv zroziyasiga duchor bo`lgan.
Sug’orish eroziyasi asosan nnshab erlarni ko`p suv oqizib, qarovsiz qoldirish oqibatida vujudga kelsa, lalmi erlardagi yonbag’irlarni noto`g’ri haydab, bir yillik ekin ekish-tufayli vujudga keladi.
Respublikaimizda 0,6 mln. gektar maydon shamol eroziyasidan zarar ko`rmoqda. Shamol eroziyasi ayniqsa Farg’ona, Zarafshon vodiysida, Mirzacho`lda, qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida kuchli. Shamol eroziyasi tufayli tuproqning eng ustki hosildor qatlami zarar ko`radi, ya`ni uchirib ketadi, oqibatda tuproq hosildorligi keskin kamayadi.O`zbekiston tuproqlariii muhofaza qilish o`z ichiga uni ifloslanishdan saqlash kabi masalani ham oladi. Chunki eroziya tufayli tuproq tarkibi buzilib, unumdorligi keskin kamayib ketsa, ifloslanish tufayli tuproqning kimyoviy va biologik xususiyati o`zgaradi, binobarin, modda almashinuvida buzilish yuz beradi, zaharlanadi, unda har xil kasallik tarqatuvchi mikroblar ko`payib ketadi.
O`zbekiston tuproq .qatlamshsh mineral va zaharli kimyoviy moddalar, sanoat va sha.har chirindi axlatlari, kommunikaqiya, (gaz, neft’, suv, issiqlik quvurlari) quvurlari ifloslaydi.
O`zbekiston qishloq xo`jalik ekinlaridan yuqori hosil olish va zararkunandalarga qarshi kurashish maqsadida yiliga katta miqdorda mineral o`g’it va har xil zaharli kimyoviy moddalar ishlatilmoqda. Bu o`g’it va zaharli kimyoviy moddalarning bir qismi tuproqda to`planib, uni ifloslamoqda.
Tuproqni sanoat va shahar chiqindilari bilan ifloslanishidan saqlash uchun ularni qayta ishlab, zarur moddalarni ajratib olib, zararsizlantirib chiqarishga erishish kerak.