|
Ўзбек диалектологиясида шева, диалект, лаҳжа тушунчалари
. Бу
терминлар диалектология фанининг объектини белгилайди.
Шева
форсча сўзлашиш, одат, равиш деган маъноларни билдиради.
Шева ўзига хос фонетик, морфологик, лексик хусусиятлари билан адабий
тилдан фарқланиб турадиган, кичик ҳудудларга тегишли бўлган халқ тили
ҳисобланади. Ҳар бир ҳудуд шевалари бошқа ҳудуд шевалари билан ўхшаш
ва фарқли томонларига эга бўлади.
Диалект
сўзи юнонча бўлиб, шева деган маънони билдиради. Тил
хусусиятлари ўхшаш бўлган шеваларни ўзида бирлаштиради. Диалект
термини лингвистик адабиётларда шева, лаҳжа маъноларида ҳам учрайди.
Лаҳжа
арабча сўз бўлиб, сўзлашиш, одат, равиш деган маъноларни
билдиради. Шева ва диалектлар ўзаро бирикиб лаҳжани юзага келтиради.
Ўзбек тили ўзининг тараққиёт босқичларида учта лаҳжанинг бирлигидан
таркиб топган. Улар: қарлуқ-чигил-уйғур лаҳжаси, қипчоқ лаҳжаси, ўғуз
лаҳжасидир.
Маълумки, барча туркий тиллар уч йирик тил бирлиги (қарлуқ, ўғуз,
қипчоқ) асосида гуруҳланади. Ҳатто туркий тилли Республикалар ҳам
қарийб шу тил бирликлари асосида чегараланган. Аммо Ўзбекистон ўзининг
кўп шева ва диалектларга эгалиги билан алоҳида ажралиб туради.
Ўзбек тилининг диалектал таркиби.
Умумхалқ тилини тадқиқ
қилиш шу тилда сўзлашувчи миллатнинг тарихини ўрганишга кўп жиҳатдан
боғлиқ.
Ўзбек халқининг шаклланиш тарихига назар ташласак, шу халқ тилида
учрайдиган фарқлар туркий қабилаларнинг миграцияси натижасида вужудга
келган. Тарихий маълумотларга қараганда YI асрнинг ўрталаридан бошлаб
Тошкент, Фарғона, Хоразм ерларига туркий қабилалар кўплаб кўчиб келган.
Туркий қабила ва уруғларнинг бу ерга оммавий тарзда кўчиб келишлари
YIII асрнинг бошларигача давом этди. YIII-IХасрларга келиб, уларнинг
ўтроқлашиши кучаяди.
11
ХI-ХIII асрдаги ёзма манбаларга қараганда, қорахоний хонлари
замонида Ўзбекистонда қарлуқлар билан чигиллар кўпчиликни ташкил
қилган. Туркий қабилаларнинг жумладан, ўғуз ва қипчоқларнинг янгидан
кўплаб кўчиб келиши туркий тилда сўзловчи аҳоли яшайдиган ҳудудни
вужудга келтирди. Шуни алоҳида айтиш лозимки, қипчоқлар сон ва таркиб
жиҳатидан ўзбек миллатини ташкил этишда катта этник таркибий қисм
бўлиб қатнашди. Улар қадимги даврларда туркий халқларнинг қипчоқ
гуруҳига кирувчи минг, юз, қирқ, қипчоқ (тор маънода), найман, қанғли,
қиёт, қўнғирот, манғит, уйшун, кенагас, жалойир, мисит, дурман, қутчи,
барқут, баҳрин каби уруғ ва қабилалар асосида ташкил топган бўлиб,
Днепрдан ва Қора денгизнинг шимолий қирғоқларидан тортиб, Иртиш
дарёси ва Балхаш кўлигача чўзилган, Жанубда Хоразм ва Сирдарёнинг қуйи
оқими билан чегарадош бўлган кенг дашт - ХI асрдан бошлаб Дашти
Қипчоқ деб номланган жойларда яшашган. Улар рус манбаларида
половецлар, грек манбаларида эса куманлар деб аталган. Тарихий
манбаларда қайд этилишича, ўзбек халқи ва тилини шаклланишида жуда
кўплаб турк-мўғул уруғларининг қабилавий бирлашмалари ҳам асосий узв
сифатида иштирок этган.
Ҳозирги ўзбек тилига тарихий нуқтаи назардан қарасак, у генетик
жиҳатдан бошқа-бошқа бўлган уч туркий тил бирлигининг (қарлуқ, қипчоқ,
ўғуз) қўшилишидан ҳосил бўлган деган хулосага таяниб, ўзбек тили
шеваларини таснифлаштиришда, албатта, ана шуни ҳисобга олмоқ керак
бўлади.
Бугунги кунда ерли аҳолининг берган маълумотларига қараганда
ўзбекларнинг қўнғирот, кенагас, манғит, тома, қипчоқ (тор маънода), метон
(муйтан), бурқут, хитой (қытай), хўжа, баҳрин, қора манғитлар, қалмоқ,
мисит, саид, бек, эшон, қутчи, қирғиз, эсару, қарақалпоқ, эсавой, галавур,
мўғул, ғубомбор, моври, қорача, ғулон, махсим, жалоир, найман, арғун,
туркман, капа, тахчи, ғулом, аймоқ, эрони, қарлуқ, кал, қозоқ, қалмоқ, олот,
баёт, жиғачи, дарғали, жанафар, қороун, қоровул, саёт, содир, чандир, эски,
12
томижиқ, буржоқ ва бошқа шу каби кўпгина уруғ ва қабила номлари
сақланган. Бу уруғ-қабила номларининг кўпчилиги ҳозирги кунда
қорақалпоқ, қозоқ, татар, нўғай, қирғиз, бошқирд, туркман ва бошқа туркий
халқларда ҳам учрайди. Бундай бўлиши, табиий. Чунки кўпгина туркий
халқларнинг ташкил топишида ҳам бу уруғ-қабилаларнинг иштирок
этганлиги маълум. Бу ҳақда тарихий манбаларда ҳам қайд этилган. И.
Жабборовнинг қайд этишича, манғит, қўнғирот, қиёт, қипчоқ, хитой,
қанғли, дурмон, минг, қирқ, юз, лоқай, қўшқи, найман, чимбой, шунқарли,
қовчин, чиройли, ийжон, салур, байри, арғин, бурқут, барлос, жалоир,
қарлуқ, нукус, уйшин, ўтарчи, қатағон, кулан, арлат, қушоёқли, буйрук каби
этнослар ўзбек ва Ўрта Осиёда яшовчи бошқа туркий элатларнинг халқ
сифатида шаклланишида иштирок этган муҳим компонент ҳисобланади.
Шунинг учун ҳам туркий тиллар орасидаги ўхшашлик тасодифий ҳодиса
эмас, уларнинг тарихий илдизлари бир манбага эга эканлигидандир.
Ўзбек тили ва шеваларининг луғат таркибини ташкил этган сўзлар ҳам
мана шу уруғ-қабилаларнинг тилидир.
Ўзбек тилида сўзлашувчи аҳоли ўтмишда туркий қабилалар, қавмлар,
элатлар билан бирга туркий бўлмаган этник гуруҳлар билан ҳам яқин
муносабатда бўлган. Турли иқтисодий ва маданий алоқалар бир ҳудудда
қўшни ёки баъзан аралаш ҳолда яшаш жараёнининг содир бўлиши ўзбек
шеваларининг турли туман бўлишига олиб келди. Ҳатто тилнинг фонетик
структурасида ҳам ўзгаришлар содир бўлди. Шунингдек, у тиллардан
сўзлар ўзлашди. Марказий ўзбек шеваларининг фонетик қурилишида
туркий тилларга хос бўлмаган бир қатор белгилар юзага келдики, бундай
хусусиятлар уни бошқа қардош туркий тиллардан кескин фарқланишига
олиб келди. Лекин кучли фарқланиш асосан, марказий ўзбек шеваларига хос
бўлиб, ўзбек тилининг қипчоқ ва ўғуз тип шевалари умумтуркий тилларга
хос бўлган асосий белгиларни сақлаб қолган.
Ўзбек тилининг шаклланишида, тараққий этишида, луғат таркибининг
бойишида қардош ва бошқа оилага мансуб тилларнинг (тожик, араб ва
13
бошқа ш. к.) ҳам аҳамияти катта бўлган. Бу тиллар ўртасидаги муносабатлар
тўғрисида К. К. Юдахин, А, К, Боровков, В, В, Решетовларнинг ўзбек
шеваларини ўрганишга бағишланган илмий тадқиқот ишларида кенг ёритиб
берилган.
Ҳақиқатдан ҳам ўзбек халқининг тарихига бир назар ташласак,
ўзбекларнинг бир қисми билан қозоқ, қорақалпоқ, қирғизлар, шунингдек,
ўзбеклар билан туркманлар орасида генетик яқинлик бўлган деган хулосага
келиш мумкин.
Келтирилган фактик материаллар ўзбек халқининг ўз қадимий тарихи
ва кўҳна моддий ва маънавий бойликларига эгалигини тасдиқловчи
далиллардан биридир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
