Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

бəшхə//
ад. орф. бошқа
, мəхтов /
ад. орф. мақтов
, фуфлə // 
ад. 
орф. пуфла
, хəмчън
–// ад. орф. қамчин. 
 

---

43 
Нутқда 
спонтан
ўзгаришлар мавжуд бўлиб, улар комбинатор 
ўзгаришлар натижасида эмас, балки ички сабаблар натижасида юзага 
келган. Бу хусусият ўзбек тилининг барча лаҳжалари (қарлуқ-чигил-уйғур, 
қипчоқ, ўғуз) учун ҳам хос. М
. : 
На. в. ш., Нам
. суйəг//
ад. орф. суяк; Нав. в. 
ш.., Хор
. абзал // 
ад. орф. афзал
; 
Нав. в. ш., Бух. 
əвғ
כ
н //
ад. орф. афғон; 
пириб // ад. 
орф. фириб
; жл. : абcън // 
ад. орф. овсин; 
сəбəт // 
ад. орф. 
сават; 
тəбəқ // 
ад. орф. тавоқ; 
сəбун // 
ад. орф. совун; 
путун // 
ад. орф. бутун; 
ɔвъз // 
ад. орф. оғиз; 
ɔвмəқ // 
ад. орф. оғмоқ; 
бəвурсɔқ // 
ад. орф. бўғирсоқ; 
був // 
ад. орф буғ; 
сɔв // 
ад. орф. соғ каби. Ёки айрим сўзларнинг 
талаффузида қозоқ тилининг таъсири сезилиб туради. Масалан: 
бəсəқ // 
ад. 
орф. бошоқ; 
бəс// 
ад. орф. бош; 
тəскъл 
//ад. орф. ташкил; 
сунчə 
// ад. орф. 
шунча.
Ўзбек халқ шеваларида ундош товушларнинг ўрин алмашиниши -
метатеза
ҳодисаси ҳам мавжуд. Бу ҳодиса туркий тилларда, шунингдек, 
ўзбек тили ва унинг шеваларида кўплаб учрайди. Масалан: 
[п-р] тупроқ // 
турпəқ // 
ад. орф. тупроқ; 
сурпə // 
ад. орф. сурпа; 
[х-ш] ўшхəдъ // 
ад. орф. 
ўхшади; 
[р-й] жл. дəйрə < дəрйə //
ад. орф дарё; 
[ҳ-в] əвҳəл < əвҳəл// 
ад. 
орф. аҳвол; 
[ғ-м]: йл. йɔғмър // жл. жɔғмър// 
ад. орф. ёмғир; 
[н-й]: жл. 
дуйнə < дунйə 
// ад. орф. дунё
 [ ла-на]: əйнəлəйън // 
ад. орф. айланайин.
Нутқда унли ва ундош товушларнинг тушиб қолиши – 
элизия
ҳодисаси ҳам кўп учрайди.
Сўз ўзак-негизида, яъни сўз бўғинлари алоҳида талаффуз қилинганда 
бирор товуш тушиб қолади
. нəсҳəт // 
ад. орф. насиҳат; 
хълəк
כ
р // 
ад. орф. 
ҳийлагар; 
хəрдͻр // 
ад. орф. харидор
; ҳəмшə // 
ад. орф. ҳамиша.
Нутқда унли ва ундош 
товушларнинг орттирилиш
ҳодисаси мавжуд 
бўлиб, ўзбек халқ шеваларининг барчасида учрайди. Шевалар луғат 
таркибини ташкил этувчи сўзларда товушларнинг орттирилиши қуйидаги 
кўринишга эга:
Сўз бошида товушларнинг орттирилиши: 
[ў] 
унлисининг олдидан 
[в]
дифтонгининг қўшилиши шеваларда учраб туради. Бундай фонетик ҳодиса 

---

44 
Лутфий, Алишер Навоий, Бобур асарларида ўсма сўзининг вўсма тарзида 
ёзилишида учрайди. Навоий вилоятининг Чўя қишлоғида яшовчи шева 
вакиллари нутқида 
[ў
] олдидан 
[в]
ундошининг орттирилиши катта 
ёшдагилар нутқида кўпроқ қўлланилади. 
в: воқ // ад. орф. ўқ; ворън// ад. 
орф. ўрин.
Сўз ўртасида товушларнинг орттирилиши: 
ғ: с
כ
ғат//
ад. орф. соат
, д: 
нардб
כ
н
//ад. орф. нарвон.
Ўзбек шеваларининг фонетик хусусиятлари бўйича тўпланган 
материаллар шеваларнинг адабий тил билан муносабатини изоҳлашда, 
бошқа шевалар билан алоқасини аниқлашда, қадимги ёзма ёдгорликлар 
тилини ўргатишда, шунингдек, мазкур шева вакилларининг тарихий 
ҳаётини ўрганишда ёрдам бериши, табиий.

---

45 
Ў