Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

[гу: з], [ду: ш][а: ч-а: ш-а: ж], [йа: з]
ва б. ш. к. Ўзбек адабий тили ва ўзбек 
шевалари тарқалган ҳудуднинг барчасида бу каби унлиларнинг бирламчи 
чўзиқлиги учрамайди.
Иккиламчи чўзиқлик
. Ўзбек шеваларида маъно фарқламайдиган 
иккинчи даражали чўзиқлик учрайди. Бу кўпроқ сўз таркибида ундош 
товушларнинг тушиши натижасида рўй беради
.

---

40 
Сўз ўртасида ундош товушлар тушиб қолади:
 [в]
нинг тушиши натижасида
: рə: 
כ
н // 
ад. орф. равон; 
сə: уғ 
// ад. орф. 
савуқ
, гу: 
כ
ҳ // 
ад. орф. гувоҳ, 
дə: ур // 
ад. орф. давр; 
жл. 
כ
: қат // 
ад. орф. 
овқат;
 [ё]
нинг тушиши натижасида
: жл. пъ: лə //
ад. орф. пиёла, гы: ах//ад. 
орф. гиёҳ 
[
ғ]
нинг тушиши натижасида
: жл. ту: ръ // 
ад. орф. тўғри; 
жл. улъ // 
ад. орф. ўғли; 
жл. 
ﬤ
: ур // 
ад. орф. оғир;
 [б]
нинг тушиши натижасида
: кə: ɔп // 
ад. орф. кабоб; 
сə: ɔп // 
ад. орф. 
савоб; 
сɔ: зъ, сə: зъ // 
ад. орф. сабзи каби. 
 
Сўз охирида ундош товушлар тушиб қолади:
[в]
нинг тушиши натижасида
: су: // 
ад. орф. сув; 
ғɔ: // 
ад. орф. ғов;
 [ҳ]
нинг тушиши натижасида
: жл. гунə: //
ад. орф. гуноҳ; 
съйɔ: //
ад. 
орф. сиёҳ.
 [қ]
нинг тушиши натижасида
: жл. саръ: /
ад. орф. сариқ; 
қати: //
ад. 
орф. қаттиқ
, аччъ : // 
ад. орф. аччиқ; 
йл. əччу: //
ад. орф. аччиқ. 
 
 [
к
]: 
нинг тушиши натижасида
: жл. кичи: 
//ад. орф. кичик; 
тири: // 
ад. 
орф. тирик каби.
 Эмфатик чўзиқлик
. Ўзбек шеваларида эмфатик чўзиқлик ўзига хос 
кўринишга эга: Наманган шеваларидаги фонетик эмфатик чўзиқлик шу 
ҳудуд шева вакллари талаффузини ўзбек тилининг бошқа шева вакллари 
нутқидан фарқлайди. Бундай чўзиқлик Наманган шевасининг ҳозирги –
келаси замон феълини қўлланилишида учрайди. 
ъшлəмə: : ймəн, кормə : : 
ймəн, олəмə: : йсъз 
каби. Наманган шеваларидаги эмфатик чўзиқлик ҳеч 
қандай товуш тушиши билан боғлиқ эмас, бу чўзиқлик жумла оҳангдорлиги 
билан боғлиқ ҳолда юзага келган.
Товуш мослиги. 
Ўзбек адабий тилидаги айрим сўзлар шеваларда 
бошқа шаклда ёки фонетик ўзгаришлар билан учрасада, аслида уларнинг 
маъноси ўхшашдир. Бундай сўзлар турли хил фонетик вариантларда 
учрайди: 
товуш-довуш
, г
əлдъ-келди 
(Хоразм
), бағ-боғ, гекердəк, 

---

41 
ғъйқърдəк // ғъқърдəк // ғъқърдəй
– кекирдак; 
қəқəлɔғ
- 
чақалақ
-
чақалоқ. қəқəлɔғнъ коръшгə кеттълəр; 
гоппъ
- куви. Гоппънъ ъчъдəн йɔғнъ 
ɔлъш керəк. Ушбу сўзларда 
т~д, к~г, о~а, е~ə 
мослиги юз беради.
 Дифтонглар
. Ўзбек шеваларида дифтонглашиш ҳодисаси мавжуд 
бўлиб, қипчоқ шеваларига хосдир. Ҳар бир товушнинг мустақил талаффузи 
монофтонгдир
, у дифтонгдан фарқ қилади. Дифтонг эса бир товушда 
бошқа бир товушнинг қатнашиши билан юзага келади.
Сўзнинг бошида ўрта-кенг [