Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

Изоглосса-
ареалогик тадқиқотнинг асосий тушунчаларидан бири 
бўлиб, ўзаро ўхшаш ҳодисаларнинг тарқалиш нуқталарини ва бу 
нуқталарни 
туташтирувчи 
чизиқни 
ҳамда 
ҳодисанинг 
тарқалиш 
чегараларини харитада белгиловчи белгидир. Изоглоссани нима асосида 
ўтказиш (изоглосса мазмуни, тарқалиши, ўрганилаётган ҳодиса ёки 
қонуният) ареал тилшуносликда жуда катта аҳамиятга эга. Маълумки, 
диалектолог маълум бир ҳудуддаги шеванинг ўзига хос хусусиятларидан 
200-300турдаги ўзига хосликни қайд этса, ареалог шу ҳодисалардан энг 
аҳамиятли маълум бир шеванинг ўзига хос антологик хусусиятда акс 
эттирувчи 2-3 белгини (ҳодиса, қонуниятни) изоглосса мазмуни сифатида 
танлайди ва шу ҳодисанинг тарқалиш маконини (ареалини) аниқ 
белгилашга ҳаракат қилади.
Лисоний ҳодисанинг табиатига кўра изоглосса ҳар хил: фонетик, 
фонологик, морфемик, морфологик, лексик, синтактик бўлиши мумкин.
Шевалар орасидаги чегараларни юқотиб маълум бир ҳодисанинг 
тарқалиш нуқталарини акс эттирувчи 
изоглосса мазмуни
(белгиси) тил 
тизимида аҳамиятли ҳодиса бўлиши, маълум бир гуруҳ (уруғ, элат, лаҳжа, 
тил) ёки бир неча хусусиятларни белгиловчи ҳодиса (қонуният) бўлмоғи 
лозим. Ҳозирги ўзбек тилшунослиги олдидаги энг муҳим вазифалардан 
бири ҳам мана шу билан белгиланади. Ўзбек шевалари, туркий тиллар 

---

126 
орасидаги ўхшашлик ва фарқлар жуда кўп. Аммо уларнинг ҳаммаси ҳам 
изоглосса мазмуни (асоси, белгиси) вазифасини ўтай олмайди. Ўзбек 
шеваларидаги қипчоқ, ўғуз, қарлуқ-чигил-уйғур лаҳжаларини ўзига хос 
хусусияти-сўз бошида 
й~ж, k~г 
алмашинуви билан ажрата олиш ҳам бу 
шевалар орасидаги муҳим белги саналиши мумкин. Чунки бу хусусиятлар 
лексик фарқлар билан ҳам узвий боғлиқдир. Шунинг учун ареалогик 
тадқиқот ўтказишдан олдин тадқиқотчи ҳар бир изоглосса мазмунини (асос, 
белгиси) нинг тил тизимидаги таксонамик (тасниф этиш учун аҳамиятли 
бўлган) аҳамиятини асослаб бермоғи лозим. Изоглоссани хариталар орқали 
қуйидагича изоҳлаш мумкин. Хариталар Н. Муродованинг“Ўзбек тили 
Навоий вилояти шеваларининг лингвоареал талқини” мавзусидаги 
тадқиқотидан олинди. 1-3 хариталар тадқиқотчининг тадқиқ этган ареали 
ҳақида этнографик маълумот беради. Жумладан, 3-харитада тадқиқ манбаи 
бўлган 200 дан ортиқ ойконимнинг аниқ жойлашуви ва номланиши 
берилади. 5-харитада еттита изоглоссанинг шу минтақада тарқалиши 
кўрсатилган. Барча лексик изоглоссалар битта тушунча оғиз сути қўшма 
сўзининг ушбу минтақада қандай берилишига асосланади. Харитада ўз 
аксини топган изоглоссалар (гилагай, далама, увуз, далама//палла, палла, 
қоғоноқ//гилагай, жак, палла) ичида гилагай изоглоссасининг етакчилигини 
кўриш мумкин. 5-харитада кўрсатилганидек, изоглосса чизиқ шаклида 
бўлиши шарт эмас. У нуқта кўринишида ҳам, алоҳида бир минтақа шаклида 
ҳам берилиши мумкин. 5-харитадаги 50 дан ортиқ ойконимларни бир 
умумий зонага-гилагай изоглоссаси зонасига бирлаштириш мумкин. Бу 
усулдан Г. Благова илмий асарларида фойдаланган. Изоглоссаларни санаб 
ўтиш, рўйхатда бериш усули билан ҳам ифодалаш мумкин. Аммо 
хариталаштирилган изоглосса ва ареал ҳақиқий лисоний манзарани