Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

лингвистик ланшафтни
беради. Моҳиятдан атама бўлган ландшафт 
(немис. манзара, кўриниш) атамаси ареологияда жуда кенг қўлланилади. 
Ҳақиқатдан ҳам 5-харитага диққат билан қарасак, харита изоглоссалари 

---

127 
учун асос бўлган еттита сўздан қай бирининг қайси ҳудудларда 
қўлланилиши харитада ўз аксини топган.
Лексик изоглоссаларнинг тарқалиши. (5-харита) 
 Диалектал харита ва атлас, унинг яратилиш тарихи ва аҳамияти.
 
Диалектологик атлас - маълум бир ҳудуд шевавий ўхшаш ва 
фарқларни ўзида акс эттирувчи хариталар мажмуасидир. Диалектологик 
атлас юзлаб, ҳатто минглаб хариталарни ўз ичига олади. Бунинг сабаби 
лингвистик атласнинг ҳар бир харитаси алоҳида бир изоглосса асосида 
тузилади.
Маълумки, илк марта Маҳмуд Қошғарий туркий халқлар яшайдиган 
ҳудудлардаги уруғ-қабила тилларининг ҳудудий тарқалиши бўйича 

---

128 
материаллар тўплади ва уларни қиёсий таҳлил қилиб, харитада уларнинг 
яшаш худудини кўрсатиб берди. Маҳмуд Қошғарий бу тиллардаги ҳар бир 
кичик фарқларни ҳам аниқлаш учун қилганлигини таъкидлайди. Бу асарда 
айрим шаҳар ва қишлоқлар аҳолисининг этник таркиби, ижтимоий тузумига 
оид қисқача таърифлар, этнотопонимикаси ва айрим қабила ҳамда 
уруғларнинг жойлашиши тўғрисида ноёб маълумотлар келтирилган
Диалектолог олим А. Шерматов таъкидлаганларидек, лингвистик атлас 
натижасида айтилган хулосалар ундаги алоҳида карталар даражасидан ва 
уларнинг ўзаро боғланишидан келиб чиқади. Лингвистик атлас ўзида 
маълум тилнинг ҳамма аспекти бўйича материал мавжуд бўлиши билан шу 
тилнинг назарий ва амалий фонетикаси, грамматикаси ва лексикологияси 
тараққиётини чуқур ўрганиш учун имконият яратади.
 
Жаҳон тилшунослигида энг яхши диалектологик атлас ХХ асрнинг 
бошларида тузилган Жан Жильерон, Эдмонларнинг 12 жилдли “Француз 
тили атласи” (1902–1912). Шунингдек, Венккер, Вреде томонидан тузилган 
немис тили атласи (1876–1926), Марбургдаги немис диалектологияси 
Марказий институти нашр этган “Немис лексикологик атласи”ни ҳам 
келтириш мумкин. Рус тили диалектологик атласи Москва ФА рус тили 
институтида Р.И.Аванесов, Б.А.Ларин бошчилигида 1951 йилда “Москва 
шарқидаги Марказий областлар рус халқи шевалари атласи”, 1952 йилда 
“Шимоли-ғарбий областлар рус халқ шевалари атласи”тузиб чиқилди.
Лисоний хариталарда белгиланган лисоний бирликларнинг тарқалиш 
ҳудудини тадқиқ этиш, тилларнинг ўзаро алоқасини очиб беришга, тил 
ҳодисаларининг тарихини, уларнинг тараққиёт босқичларини белгилашга 
ёрдам беради. Лисоний жуғрофик вазифаларни ҳал этиш танланган лисоний 
материалнинг қадимийлигига боғлиқ. Масалан, шева лексикасининг мавзуи 
гуруҳлари объектни текшириш учун муҳим манба ҳисобланади, чунки 
унинг кўпчилик таркибий қисмлари қадимийдир. Шу боис ҳам улар 
қадимий ҳудудий лексик оппозицияларнинг пайдо бўлишига имкон 
яратиши табиий.

---

129 
Шевалар ўзига хос лисоний хусусиятларга эга. Шеваларнинг тараққиёт 
даражасини очиб бериш учун, биринчидан, шу шева вакилларининг тарихи 
орасидаги мавжуд алоқани ҳисобга олиш зарур. Иккинчидан, шевалар 
воқелигининг ҳозирги чегараларини тўғри талқин этиш учун бу чегаралар 
тараққиётнинг барча босиб ўтган йўли, натижаси, фақат қадимда эмас, 
балки кейинги даврларда ҳам юз берган лисоний жараёнларнинг натижаси 
эканлигини унутмаслик муҳимдир. Учинчидан, шевадаги лексик-семантик 
фарқлар, макон ва замондаги лисоний ўзгаришлар лисоний омилларнинг 
мураккаб ўзаро алоқаси натижасидир. Шунга кўра, шевалардаги фарқлар 
қатор омиллар билан талқин этилади.