Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

Хоразм шевасида сөзъм+а, йанъм+а; Қоракўл шевасида 
қишлоғ+а, Шаҳрисабз: ой+а кирин
г каби сўзларнинг таркибида келган 
жўналиш келишигининг [-ə, -а] шакллари ҳар бир шеванинг ўзига хос 
қонуниятлари асосида қўшилган.
Жўналиш келишигининг 
[-йə]
шакли ҳам қўлланилади. [-йə] 
қўшимчаси кўпроқ унли билан тугаган сўзларга қўшилади. т
епайа, көчайа
; 
Каттақўрғонда: ичийа, өзийа; Тошкент: ҳовлийа
каби. Ўзбек 
шеваларининг қипчоқ лаҳжасига оид шеваларида жўналиш келишигининг 
қўшимчаси қуйидагилардан иборат: 
[-га, -ға, -а, -қа]. 
Бу қўшимчалар 
қаттиқлик ва юмшоқлик, тил олди ва тил орқа унлилари ҳамда ёнма-ён 
келган ундош товушлари таъсирида юзага келади ва қўлланади.
Қипчоқ лаҳжасига оид шеваларда жўналиш келишигининг 
-ға, ңа
шакллари учрайди
: балаларға, ишға, ашғанаға, ма+ңа, са+ңа
каби. 
Жўналиш келишигининг бу формалари қипчоқ лаҳжасига оид шеваларда 
кенг тарқалган.
Ўзбек шеваларида ўрин-пайт келишиги шакли ўрнида жўналиш 
келишиги шакли қўлланилади: 
уйга ўтъръбди // ад. орф. : уйда ўтирибди
каби. Самарқанд, Бухоро, Навоий, Қарши, Каттақўрғон, Ургут, Шаҳрисабз 
шеваларида ҳам ўрин-пайт келишиги ўрнида жўналиш келишиги 
қўлланилиши учрайди.
Шевада чиқиш келишигининг [-
дəн, -дан, -тан, тəн, -нан, -нəн, -лəн
] 
каби формалари қўлланилади. Чиқиш келишигида келган сўзлар 
ҳаракатнинг бошланиши пайтини, ўрнини, унинг сабабини, масофанинг 
узоқлигини, яқинлигини билдиради ва маънолари ўзбек адабий тилига мос 
келади. Масалан: 
даладан этта қайттъ; ͻфтͻптан сͻяга ўтти; ноннан азиз 
нарса йͻқ
. Қарлуқ лаҳжасига оид шеваларнинг аксариятида чиқиш 

---

52 
келишигининг кўрсаткичи [