Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

  Психология кискача  изохли лугат.  — Т.:  1998  йил.  40-бет.
2  А.В. Петровский.  Умумий  психология.  — Т.:  1992  йил,  381-бет.
94

---

qanday  tasavvur  etish  to‘g‘risidagi  qismlar  chuqur  o‘rganilmog‘i 
darkor.
Xayol  shaxsning  intilishi,  talablari  bilan  ham  belgilanadi. 
Ko‘rgan,  eshitgan,  bilgan  narsalar  obrazlari  xotiramizda  saqlanadi. 
Kerak vaqtda bularni tiklashimiz mumkin.  Bu jarayon xotira obraz­
lari  sifatida  jonlanadi.  Yoki,  tasavvurlar  shaklida  ko‘z  oldimizga 
keladi.  Xayol  obrazlari  tasavvur  obrazlaridan  o‘ziga  xos  tomonlari 
bilan  ajralib  turadi.  Tafakkur  va  xayol  oralig‘ida  uzviy,  mantiqiy 
birlik,  bog‘liqlik  bor.  Ammo,  o‘ziga  xos  farqlari  ham  bor.  Bular­
ni  ajrata  olish  darkor.  Inson  biror  murakkab  muammoni  yechishi 
talab  etilganda  tafakkurga  murojaat  etadi.  Bunday  natijalarga  eri- 
shish  yo'llari  mavjud  bo‘lsa,  tafakkur  orqali  biz  tafakkurdan  ko‘ra 
xayol kuchiga tayanamiz.  Xayolning rivojlanishi  konkret ko'rgazma 
obrazlardan  mavhum tushunchalar orqali  yangi  xayol obrazlari  ijod 
qilish  tarzida  amalga  oshirib boriladi.
Ma’lumki,  nutq mavhum tafakkur rivojida alohida,  m uhim  o‘rin 
egallaydi.  A.S. Vigotskiy  m a’lumotlariga  ko‘ra,  nutqi  zararlangan 
bolalarda xayol jarayonlari  ham  izdan  chiqar ekan.  Bu toifa  bolalar 
ko'chma  ma’nodagi  so‘zlarni  ham qiyinchilik bilan o‘zlashtiradilar, 
kamchiliklar bilan egallashlari suhbatda, ular xayollari ham me’yoriy 
shakllanishdan  chetga  chiqar  ekan.  Ixtiyorsiz  xayolga  ma’lumki, 
tush  ko'rish  va  turli  gallutsinatsiyalar  misol  bo'la  oladi.  Ta’kidlab 
o‘tish  o'rinliki,  normal  eshitadigan  bolalar  bilan  eshitish  qobiliyati 
buzilgan  bolalar chizgan  suratlar  orasida  ham  ma’lum  farqlar mav­
jud.  Ajablanarli joyi  shundaki,  tasvirlangan  suratlardagi  predmetlar 
soni jihatidan  normal  eshituvchi  bolalar  orqada  ekanlar.  Ranglarni 
berishda  karlar  orqada  qolganlar.  Eshitishida  nuqsoni  bo'lgan  bo­
lalar  suratlari  sinflar  yuqorilashgan  sari  normal  bolalar  suratlariga 
yaqinlashib borar ekan. Mualliflar eshitish qobiliyatlari buzilgan bo­
lalardagi ijodiy xayol xususiyatlari borasida turli xil fikr bildirganlar. 
Ayrimlari  hatto  ijodiy xayolni tasavvur bilan almashtirganlar.  Eshi­
tish analizatorining zararlanishi oqibatida bu bolalarning tashqi du- 
nyoni aks ettirish faoliyati, ijtimoiy muhit ham bu toifa bolalar shax- 
sining  mukammal  shakllanishiga  salbiy  ta ’sir  etar  ekan.  Bu  bolalar 
aka-ukalaridan,  opa-singillaridan,  yaqin-qarindoshlaridan  o'ziga 
nisbatan  achinish  hislarini  sezishlari  natijasida  o'zlarida  egosentrik
95

---

xislatlarni  shakllantirishga  harakat  qilar  ekan.  Ularda  atrofdagilar 
uchun  o‘zining  ortiqcha  kishi  sifatida  tasavvur paydo  bo‘lib  boradi. 
Eshitishida  nuqsoni  bo‘lgan bolalar xayol  xususiyatlarini  rivojlanti­
rishda  ta iim  jarayonida  rolli  o‘yinlarni  tashkillashtirish  maqsadga 
muvofiq.