Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

Tayanch  so‘zlar  va tushunchalar
1.  Tasavvur — sezgi  a’zolarimizga qachonlardir ta’sir etgan narsa 
va  hodisalarning  yaqqol  asosiy  obrazidir.
2.  Tasavvurni  korreksiyalash  — tasavvurni  to‘g‘rilash,  rivojlanti- 
rish  ishlari  tushuniladi.
248

---

XIV  bob.  KO‘R ISH   N U Q SO N I  B O ‘LGAN  BOLALARNING 
SH A X S  XUSUSIYATLARI
14.1.  Tifiopsixologiyaning  shaxs  muammolari
Ma’lumki,  individ  shaklida  dunyoga  kelgan  kishi  alohida  ijtimoiy 
fazilat  kashf  etib,  shaxs  bo‘lib  yetishadi.  «Shaxs»  va  «Individ»  tu- 
shunchalarining bir-biriga o'xshashligini barcha yetakchi psixologlar —
B.G. Ananev, A.N. Leontev, B.F. Lomov, S.L. Rubinshteyn va boshqalar 
inkor etganlar.  Demak,  ular tasavvurida «Shaxs individ emas».
«Shaxs»  va  «individ»lik  tushunchalari  ham  bahstalab  masala- 
lar  sirasiga  kiradi.  Shaxs  tuzilishida  albatta  biologik  omillar  ham 
ma’lum  o‘rin  egallaydi.  Shaxs  tuzilishida  individ  ichkarisidagi  ho- 
lat  alohida  ahamiyatga  ega.  Buni  intraindivid  (ichki)  deb  nomla- 
nadi.  Individdan  tashqi  bo'shliq  —  interindivid  va  individning  ust- 
ki  ko'rinishi  metaindivid  deb  nomlanadi.  Shaxs  va  uning  faolligi, 
yo‘nalganligi  ham  muhim xislatlardan biridir.
Z.Freyd qarashlariga ko‘ra kishi unda hayvonot dunyosiga  man- 
sub  ajdodlaridan  meros  qilib  olgan  instinktiv  mayllar  va jinsiy  ins- 
tinkt,  o'zini  himoya  qilish instinkti bo‘lganligi  bois  faol  ekan.
A. Kardiner,  E. Fromm,  K .X orni  va  boshqalar  shaxs  faolligini 
tushunish  borasida  shahvoniy  mayllarning  ustunligi  fikridan  voz 
kechdilar.  Ular  fikricha,  shaxsning  muhitga  bog'liqligi  birinchi 
o‘ringa  qo‘yiladi.  Tiflopsixologlardan  K. Rodjers,  A. Maslou,
G .O lport  va  boshqalar  «insonparvarlik  psixologiyasi»  kelajakka, 
o‘zligini  eng  ko‘p  darajada  namoyish  qilishga,  o‘zini  faollashti- 
rishga  intilishni  shaxs  faolligining  asosiy belgisi  deb  bahOladilar.
Shaxsning  faoliyatini  yo‘naltirib  turadigan  va  mavjud  vaziyat- 
larga  nisbatan  bog‘liq  bo'lmagan  barqaror  motivlar  majmuyi  ki­
shi  shaxsining  yo‘naltirilganligi  deb  ataladi.  Shaxs  tizimida  qizi- 
qishlar  ham  ma’lum  rol  o‘ynaydi.  Qiziqishlar  — bilishning  doimiy 
qo‘zg‘atuvchi  mexanizmi  sifatida  namoyon  bo'ladi.  Qiziqishlar 
mazmuniga,  maqsadlariga,  miqyosi  va  barqarorligiga  ko‘ra  tasnif 
qilinishi  mumkin.
0 ‘z-o‘ziga  baho  berish  —  shaxsning  o‘zi  tomonidan  o‘ziga,  o‘z 
imkoniyatlariga,  boshqa  odamlar  orasidagi  fazilatlariga  va  o‘rniga
249

---

baho  berilishidir.  Shaxsning  o‘zini  anglab  yetishi  tushuniladi.  O'z- 
o'ziga  baho berish  orqali  shaxsning xulq-atvori to‘g‘rilanib,  tartibga 
solib  turiladi.  Shaxs  o'ziga  o‘zi  baho  berishni  qay  tarzda  amalga 
oshiradi?
Shaxs boshqa bir kishining fazilatlarini bila borib, o‘ziningxususiy 
bahosini ishlab chiqishga yordam beradigan zarur ma’lumotlarga ega 
bo'ladi. Xususiy «men»ning allaqachon tarkib topgan baholari  shaxs 
o'zida  kuzatishlarini  boshqa  odamlarda  ko‘rgan!ari  bilan  doimiy 
ravishda  taqqoslab  borishning  natijasi  hisoblanadi.  Kishi  o‘zi  haq­
ida  ba’zi  narsalarni  allaqachon  bilgan  holda  boshqa  kishiga  razm 
solib boradi.  0 ‘zini  u bilan solishtirib  ko‘radi,  u  ham  uning  shaxsiy 
fazilatlariga,  xatti-harakatlariga,  faolligiga  nisbatan  befarq  qola  ol- 
maydi, deb taxm in qiladi. Ana shularning hammasi shaxsning o‘ziga 
o‘zi baho berishiga  kiradi  va uning psixologik kayfiyatini belgilaydi. 
Boshqacha  so‘zlar  bilan  aytganda,  shaxsda  hamisha  referent  guruh 
(rasm  yoki  xayoliy)  bo‘lib,  u  bilan  hisoblashgan  holda  ish  ko‘radi. 
Undan o‘ziga qadriyatli mo‘ljallar oladi.  Shaxs munosabat jarayoni­
da o‘zini  hamisha allaqanday andoza bilan taqqoslaydi  va tekshirish 
natijalariga  ko‘ra  o‘zidan  mamnun  bo‘ladi  yoki  ko‘nikmaydi.  0 ‘z 
fazilatlaridan  mamnunligining umumiy baholanishi juda katta aha- 
miyatga  egadir.  0 ‘ziga  o‘zi  tomonidan behad,  yuqori va behad  past 
baho  berilishi  shaxs  manfaatlarining  ichki  manbayi  bo‘lib  chiqishi 
mumkin.  0 ‘ziga  o‘zi  tomonidan  yuksak baho berilishi  kishini  hech 
qanday  asos  bo‘lmagan  vaziyatlarda  ham  o‘zining  bahosini  oshirib 
yuboradigan qilib qo‘yadi.  Natijada u ko'pincha tevarak-atrofdagilar 
tomonidan  uning  da’volari  rad  etilib,  qarshilik  ko‘rsatishiga  duch 
keladi.  Jahli  chiqadi,  hadiksiraydigan,  har  narsadan  gumonsiray-