Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

Topografik tasavvurlar
Topografik  tasavvur  —  bu  joyni  tasavvur  etish,  joyning  tuzili- 
shini  (relyefini),  joydagi  narsalarning  shaklini,  kattaligini,  uzoq- 
yaqinligini va boshqa xususiyatlari obrazlarining xotiramizda  yaxlit 
tarzda  mujassamlashishidir.
Ko£rlardagi  fazoviy  tasavvurlarni  tekshirish  shuni  ko‘rsatdiki, 
ularda  ham  topografik  tasavvurlar  mavjud.  F.N. Shemyakinning 
fikricha,  topografik  tasavvur  ikki  xil  bo‘ladi:  «karta-yo‘l»  va  «kar- 
ta-tasvir»  shaklida  tasavvurlar  hosil  bo‘ladi.  «Karta-yo‘l»  tarzidagi 
tasavvurda joyni tasavvur etish  «suksessiv» tarzda, ya’ni topish zarur 
bo‘lgan  obyektga  -   mo‘ljal  olinayotgan  yo‘nalish,  obyektgacha  ma- 
sofa  ham ma  tomonlama  taqqoslanadi  va  qayta  eslanadi  (xotiradagi 
jarayon).
«Karta-tasvir»  —  topish  tasvirini  fikran  bir  vaqtning  o‘zida  — 
yaxlit  holda  ko'z  oldiga keltirish.
Joyni,  katta obyektlarni  bunday xilda tasavvur etish,  «karta-yo‘l» 
tarzidagi tasavvurdan  so‘ng shakllanadi.
Lekin,  «Karta-tasvir»da  ham joyning  tasviri  ko'pincha  «chega- 
ralangan»  holda  tasavvurimizda  paydo  bo'ladi.  Masalan:  m a’lum 
bir joyning tuzilishi,  «plan»  ko‘rinishida bir vaqtning o'zida hamma 
tomondan  qayta  xotiramizda  namoyon bo‘ladi.
Asosiy yo‘nalishlar,  obyektlar orasida  masofa umumlashgan hol­
da  paydo  bo‘ladi.
Tekshirishlar  shuni  ko‘rsatadiki,  ko‘rlar  har  xil  joyda  harakat 
qilar  ekan,  yo‘nalish  haqida,  masofa  haqida  va  boshqa  fazoviy  tu ­
shunchalar haqida  to‘g‘ri  tasavvurlar  shakllanadi.  Keyin  shu  tasav­
vurlar  ko‘rlarda  verballashadi.
247

---

Bu  shuni  ko‘rsatadiki,  ko‘rlarda  ham   «Karta-tasvir»  tasavvur 
turi  mavjud  bo‘ladi  va  ular  joyni  simultan  tarzda  (bir  vaqtning 
o‘zida)  tasavvur  eta  oladilar.  Ko‘rlardagi  joyni  simultan  tarzda 
tasavvur  etishda  tafakkurning  analiz  va  sintez  faoliyati  va joyning 
grafik  (qabariq-relyefli)  tasviri  bilan  oldindan  tanishish  yordam 
beradi.
Ta’lim  va  tarbiya jarayonida  o‘quvchilarda  predmet  va  hodisalar 
haqidagi  tasavvurlar  kengayadi,  boyiydi,  shakllanadi.  Yoshi  katta 
bo'lib borishi  bilan  tasavvurlar yorqinroq va aniqroq bo‘ladi.  Lekin, 
izchil,  tizimli  ravishda olib  boriladigan  rejali  yordam  bu toifa bola­
lar tasavvurlarining rivojlanib borishini  ta’minlaydi.
Ko‘rlarda  tasavvurlarning  shakllanishini  boshqarish  idrokka 
asoslangan  holda  quyidagicha  amalga  oshadi:
1.  Predmetlarni so‘z bilan tasvirlash va iloji bo‘lsa uni paypaslash 
bilan tekshirish.
2.  Narsa va hodisalarni  og‘zaki  nutqda-xotirada qanchalik mus- 
tahkamlanganligini  tekshirish  uchun  qayta  hikoya  qildirish.
3.  Og‘zaki  tanish  bo‘lgan  narsalarni  plastilindan,  loydan  va 
boshqa  narsalardan  yasash.
4.  Ko‘zi  ojizlarga  shu  narsalar va  hodisalarni  chizdirish.
Savol va topshiriqlar
1.  Ko'r bolalar tasavvur xususiyatlari  haqida  so‘zlab  bering.
2.  Zaif  ko‘ruvchi  shaxslarda  tasavvur  qanday  xususiyatlarga 
ega?
3.  Tasavvur va xayolni  farqlab,  tushuntirib bering.
4.  Ko‘r  va  zaif  ko‘ruvchi  bolalarda  tasavvurni  korreksiyalash 
yo'llari  haqida  so‘zlab  bering.