Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

Tayanch  so‘zlar  va  tushunchalar
1.  Tafakkur  jarayonlari  —  tafakkur  qilish  jarayonlari  tushuni- 
ladi.
2.  Tafakkur  shakllari  — tafakkur qilish  shakllari:  hukm,  xulosa, 
tushunchalar tushuniladi.
13.5.  Ko‘rish  nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqining rivojlanish 
xususiyatlari
Nutq  —  odamlarning  til  vositasi  bilan  aloqa  qilishning  tarixan 
tarkib  topgan  shakli1.
1  Psixologiya.  Qisqacha  izohli  lug'at.  — Т.:  1998.  25-b.
236

---

Bolaning  hissiy  bilish  tajribasi  shakllanishi  murakkab  tizimli 
ko'rish-eshitish,  ko'rish-taktik,  ko'rish-harakatli  aloqalar  asosiga 
quriladi,  bular bilish  faoliyati  oliy shakllarining  keyingi  rivojlanishi 
uchun  fiziologik asos sanaladi.
L.S.Vigotskiyning fikricha,  ko'rish  obrazlari,  hissiy,  keyinchalik 
esa nutqiy-mantiqiy tajribaning ortib borishi bilan turli  psixik funk- 
siyalar  qorishmasiga  aylana  boradi,  ular  tashqi  sharoitlar  ta’sirida 
doimo  o‘zgarib  turadi  va  qayta  quriladi.  Bu  so'zlarning  predmet 
ma’nolari  va  bolalar  foydalanadigan  leksik-grammatik  kategori- 
yalarning  shakllanishida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Nutqning 
muayyan mazmunini  ko‘rish obrazlari bilan normada boyitish bola­
ning psixik rivojlanishi davomida bevosita hissiy va nutqiy-mantiqiy 
bilish  o'rtasida  to‘g‘ri  nisbatning hosil  bo'lishiga ko‘maklashadi.
Psixolog  va  defektologlarning  tadqiqotlari  ko‘rsatadiki,  bolada 
ilk  yoshda  ko‘rish  idrokining  buzilishi  uning  sensor  tajribani  mus- 
taqil  tarzda  to'plashida  qiyinchiliklarni  keltirib  chiqaradi,  bu  esa 
nutqning  psixik bazasi  shakllanishini  kechiktiradi.  Sensor jarayon- 
larning  past  darajasi,  o‘z  navbatida,  saqlangan  psixik  funksiyalar- 
ning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi  (L.S. Volkova,  L.S.Vigots- 
kiy,  T.P. Golovina,  L.P. Grigoreva,  M .l.Zemsova,  V.A. Kruchinin,
A.G.Litvak,  I.S. Morgulis,  L.I.Plaksina,  L.A. Rudakova,  L.I.Soln- 
seva,  K.Becker,  W.Belmer,  H.Fekden,  H.Suhrweir,  C.Urwin, 
L.Zeuthen  va  b.).  Shu  sababli  ko'rish  patologiyasi  bo'lgan  bolalar­
da  nutqning  shakllanishi  ko‘radigan  bolalarnikidan  murakkabroq 
sharoitlarda  kechadi.  Bolalarda  nutqning  va  ko‘rishning  buzilishi 
murakkab  nuqson  bo‘lib,  ularda  nutqiy  va  ko'rish  nuqsonlarning 
ma’lum  aloqa  va  o'zaro  ta’siri  kuzatiladi.
Nutqiy  va  psixik  funksiyalarning  shakllanmaganligi  nafaqat  bi­
lish faoliyatining shakllanishiga ta ’sir o'tkazadi, balki zaif ko'radigan 
bolalarning xususiyatlari:  ehtiyojlar dinamikasida,  ularni qondirish- 
ning  qiyinligi  bilan  bog'liq  bo'lgan  o'zgarishlarni  (perseptiv  qobili- 
yatlarning  yetarlicha  rivojlanmasligi);  hissiy  tasavvurlar  sohasidagi 
cheklanganlik  bilan  belgilangan  qiziqishlar  doirasining  torligi;  na- 
zoratni  talab  qiladigan  faoliyat  turlariga  qobiliyatlarning  sustlani- 
shi;  ichki  holatlarning  tashqi  namoyon  bo'lishi,  cheklanganligi  va 
boshqalarni  keltirib  chiqaradi  (I.G. Kornilova  va  b.).
237

---

Ko‘rish  nuqsonlarining  mavjudligi  xarakter  qirralarining  (ay­
niqsa,  emotsional-irodaviy  sohada)  shakllanishiga  salbiy  ta’sir 
qiladigan  sharoitlarning  yuzaga  kelishiga  ko‘maklashadi,  natijada 
egosentrizm,  mustaqillikning  yo‘qligi,  ishonuvchanlik,  negativizm, 
qiziquvchanlikning  yo‘qligi  va b.  shakllanadi.
Ko'rish  faoliyatining  buzilishi  ijtimoiy  aloqalarni  qisqartirib, 
makonda  moijalga  olishni  va  faoliyatning  ma’lum  turlari  bilan 
shug'ullanishni  cheklab,  atrof  voqelikni  bilishda  katta  qiyinchi- 
liklarni  keltirib  chiqaradi.  Ko‘rishda  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning 
ko‘pchiligida  aloqalarning  nutqiy  tizimlari  ko‘rgazmali  obrazlarga 
yetarlicha  tayanchsiz  shakllanadi,  shu  sababli  so'zlarning  muayyan 
ma’nolari  qashshoqlashishi,  zarur  so‘z  zaxirasining  yo‘qligi,  nutq- 
ning  mazmun  tomoni  yetarlicha  rivojlanmasligi  kuzatiladi.
Hozirgi  kunda  nutqni  rivojlantirish  muammosining  dolzarbligi 
mazkur  psixik jarayon  inson  faoliyati  istalgan  shaklining  ajralmas 
tarkibiy  qismi  ekani  bilan  belgilanadi.  Keyingi  vaqtda  psixologik- 
pedagogik adabiyotlarda nutqning bilimlarni to‘laqonli o‘zlashtirish, 
mantiqiy  tafakkur,  ijodiy  qobiliyatlar  va  psixik  faoliyatning  boshqa 
sohalari  rivojlanishining  asosi  sifatida  maktabga  tayyorlash  uchun 
alohida  ahamiyati  haqidagi  masala tobora  ko‘p  qolyilmoqda.
Ko‘rish  patologiyasi  bo‘lgan  bolalarda  nutqning  shakllanishi 
ko‘radigan boladagidan  ko'ra  murakkab sharoitlarda  kechadi.  Bola­
larda nutqning buzilishi va ko'rishdagi buzilishlar murakkab nuqson 
bo‘lib,  bunda  nutqiy  va  ko‘rishdagi  kamchiliklar  o‘rtasida  ma’lum 
aloqadorlik va  o‘zaro  ta’sir kuzatiladi.
Tiflopedagog  va  tiflopsixologlar  (L.S. Vigotskiy,  T.P. Golovina, 
M.I.Zemsova,  A.G.Litvak,  L.l.Solnseva va  b.)  tadqiqotlarida  aniq- 
lanishicha,  ko‘rish  nuqsoni  tufayli  tarbiyalanuvchilarning  30%  dan 
ortig‘ida  nutqiy  yetishmovchilik  kuzatiladi.
L.S. Volkova,  A.L. Lukoshevichene,  S.A. Pokupneva,  I.V.Pokup- 
neva,  I.V. Novichkova,  Y.V. Shlay  va  boshqalar  ishlarida  ko‘rishda 
nuqsoni  bolgan  bolalarda  nafaqat  nutqning  yaxlit  funksional  tizim 
sifatidagi  buzilishi  bilan  kechadigan  tizimli  buzilishlar  (nutqning 
to'liq  rivojlanmaganligi,  fonetik-fonematik  nutq  kamchiligi),  bal­
ki  idrok,  xotira,  diqqat,  tasavvur  va  mantiqiy  fikrlash  jarayonlari 
rivojlanishida  og‘ishlar  ham  kuzatilishi  o‘z  tasdig‘ini  topgan.  Shu
238

---

sababli  bunday  bolalar  sujetni  mustaqil  rejalashtirish,  leksik-gram- 
matik  kategoriyalar bilan mustaqil operatsiyalash,  nutqiy materialni 
grammatik rasmiylashtirishda jiddiy qiyinchiliklarni  his  qiladi.  Shu 
sababli  ko‘rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalarni  bog‘lanishli  monologik 
nutqqa  (ya’ni,  o‘z  fikrini  aniq  va  izchil,  mantiqiy  tizimli  va  tugal, 
leksikadan  foydalanishda  va  mazmunan  aniq,  grammatik  rasmiy- 
lashtirishga  ko‘ra  to‘g‘ri,  mustaqil  va  erkin bayon  qilish, jumlalarni 
qurishga)  o‘rgatish  korreksion-pedagogik  jarayonda  alohida  o‘rin 
tutadi.
Ko‘rishning yo‘qligi yoki uning og‘ir nuqsoni sensor defitsit hosil 
qiladi,  bu  hissiy  idrok  va  bilishning  rivojlanish  darajasi  pasayishiga 
olib  keladi.  Shu  sababli  maktabgacha  yoshdagi  ko‘zi  ojiz  bolalar- 
ning tasavvurlari, jum ladan jonsiz  tabiat  obyektlari  haqidagi  tasav- 
vurlar ham,  spontan shakllanishida  ko‘rish obrazlarining to‘liq yoki 
qisman  tushirib  qoldirilishi  va  reduksiyalanishi  hisobiga  toraygan 
bo'ladi.  Ularda fragmentar,  sxematik,  umumlashganlik darajasi  past 
bo‘ladi  (V.S. Izotova).
Ko‘zi  ojiz  bolalar  atrof-olamdagi  predmetlar  bilan  tanishish ja­
rayonida  his  qiladigan  qiyinchiliklar  bolalarning  idrok  etishning 
zarur  usullarini  yetarlicha  egallamagani  bilangina  emas,  balki  ko‘p 
jihatdan  nutqiy rivojlanishning xususiyatlari bilan  ham belgilanadi.
Bolaning to‘g‘ri nutqiy rivojlanishi ko‘p jihatdan tashqi olamdagi 
predmet  va  hodisalarni  faol  hamda  doimiy bilish  va  ularning  nom- 
larini  atrofdagi  odamlar  bilan  til  muloqoti  jarayonida  o‘zlashtirish 
bilan  belgilanadi.  Lisoniy  ifodalarni  o‘zlashtirish  uchun  normal 
eshitish  idroki  zarur,  so‘z  ma’nolari  asosida  yotadigan  predmetli 
tasavvurlarning  toiaqonli  rivojlanishi  uchun,  eng  avvalo,  ko‘rish 
analizatorining ishtiroki  zarur.  Analizatorlar funksiyalari yoki  fikr- 
lash  analitik-sintetik  jarayonlari  buzilganda  nutqiy  rivojlanishda 
turli  og'ishlar kuzatiladi.
Ko‘zi ojiz bolalar nutqi L.S. Vigotskiy, A.N. Leontev va boshqalar 
ta’kidlaganidek,  yoshga  oid  rivojlanishning  umumiy  qoidalariga 
bo‘ysunadi va yetakchi faoliyat (o‘yin, o'qish) bilan belgilanadi, biroq 
uning  shakllanishi  normal  ko'radigan  bolalarnikidan  murakkabroq 
sharoitda  kechadi.  Ko‘rish  qobiliyati  og‘ir  nuqsoni  sharoitida  atrof 
makonni  hamda  predmetlarni  distant  va  bir  paytda  ko‘rib  chiqish,
239

---

ularni  yaxlit  idrok  etish  va  ko‘rgazmali  qiyoslash  imkoniyati  keskin 
cheklangan bo‘ladi.
Qator  mualliflarning  ma’lumotlariga  ko'ra,  ko'zi  ojiz  va  zaif 
ko‘ruvchi  bolalarning  nutqi  tiklanishi  muloqot  jarayonida  xuddi 
ko‘radiganlaridagi  kabi u yoki bu qonuniyatlar asosida amalga osha­
di (A.I. Kaplan,  N.S. Kostyuchek,  N.A. Krilova). Ayrim tadqiqotchi- 
lar  maktabgacha  yosh  davrida  ko‘rishda  nuqsoni  boMgan  bolalarda 
nutqning rivojlanish sur’atlari pasayishini ta’kidlaydi.  Boshqa tadqi- 
qotchilar fikricha,  rivojlanish  sur’atlari  ko'radigan  bolalarniki  bilan 
taxminan bir xil  (L.I.Solnseva).  Shu  bilan  birga  ko'zi  ojiz  bolalar­
da  normal  ko'radigan  bolalardan  boy  lug'at  kuzatilgan  hollar  ham 
ma’lum  (N.S. Kostyuchel).  Biroq  bunga  qaramay,  tadqiqotchilar- 
ning  ko'pchiligi  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalar  nutqining  konk- 
ret  mazmun  bilan  yetarlicha boyitilmaganligi  to'g'risida bir xil  xu- 
losaga  kelgan.
Nutqning  semantik  va  leksik  tomonlari  o'rganilganda  ma’lum 
bo'lishicha,  normal  ko'radigan  bolalar  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan 
tengdoshlaridan  ustunlikka ega.
Ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  7  yoshli  bolalarning  bilish  mustaqil- 
ligini  o'rganib,  T.P. Sviridyuk  ularning  predmetli  axborotdan  foy- 
dalana  olmasligi,  kuzatish  qobiliyati  yetarlicha  rivojlanmaganligini 
aniqlagan.  Bular idrok va og'zaki nutq jarayonlari  rivojlanishiga be- 
vosita  bog'liq.
N.G. Morozovaning  tadqiqotlari  hissiy  bilish  sohasining  torayi- 
shi ko'zi  ojiz va  zaif ko'ruvchi bolalarning predmetlar,  ularning bel- 
gilari  bilan,  harakatlar bilan  mustaqil tanishishiga to'sqinlik  qiladi, 
bu  o'z  navbatida,  zarur  tasavvurlarning  to'planishi  sekinlashishiga 
olib  keladi.
Qator  tadqiqotlarda  aytilishicha,  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan 
bola  larning  bog'lanish  nutqi  yetarlicha  rivojlanmaganligi  hissiy  va 
predmetli-amaliy  tajribaning  cheklanganligi,  ularni  o'qitish  va  tar- 
biyalash  metod  hamda  usullari  takomillashmaganligi  bilan  belgi- 
langan.  Ko'rishda  nuqsoni bo'lgan  bolalarning nutqiy  rivojlanishiga 
bag'ishlangan  ishlarning  soni  ko'pligiga  qaramay,  nutqning  ham- 
ma  tomonlari  yetarlicha  yoritilmagan.  Maxsus  adabiyotlar  tahlili 
ko'rsatdiki,  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan bolalarda  nutqning  rivojlani-
240

---

shi  masalalari yetarlicha  o'rganilmagan va juda  umumiy tarzdagina 
aks  ettirilgan.